TIST Kenya Newsletter - April 2017

Newsletter PDF (Large File!)
Newsletter Content

April 2017 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program  

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 April 2017 

Newsletter Mazingira Bora An Environmental,

 Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org English Version Growth in TIST: Is your Cluster and Small Group Growing? Page 2 Help Wanted. Leadership Council Support Person. Page 3 TIST: Why your Small Group should have more than 500 trees to qualify for payments. Page 4 Kiriogo TIST Cluster: We are happy to receive Payments. Page 4 TIST Kenya Receive Visitors from Taylors of Harrogate, KTDA, and Natural Capital Partners. Page 5 Hygiene & Sanitation: Hand washing. Page 6 Patricia W Inside: Members of Kiriogo TIST Cluster displaying their tree payment vouchers during their Cluster meeting. ENGLISH VERSION 2 T IST Kenya has been expanding rapidly reaching new areas. In the last four years (since 2013), 

TIST has expanded to Machakos, Nyamira, Trans-nzoia, Murang’a counties and recently to Makueni and Taita Taveta, counties. Working with a UK based law firm, Freshfields, TIST has established several Clusters. In Machakos, we are in Yatta. Currently, there are four (4) Clusters already formed, namely: Kakumini TIST Cluster, Kaluluini TIST Cluster, Mamba TIST Cluster and Ndalani TIST Cluster. In Nyamira, we have Ekerenyo TIST Cluster, Etono TIST Cluster, Gesura TIST Cluster, Kabirigo TIST Cluster, Matorola TIST Cluster, Ratera TIST Cluster, Sungoiga TIST Cluster and Riakimai TIST Cluster. In Trans-Nzoia, we have Kesogoni TIST Cluster, Munyaka TIST Cluster and Kapsara TIST Cluster. Through partnership with Taylors of Harrogate, an international tea and coffee buying company, we are working with tea farmers from 4 KTDA Tea Factories: Ngere and Makomboki in Murang’a County, as well as Kionyo and Imenti in Meru County. 

TIST Vision is to empower Small Groups members to reverse the devastating effects of deforestation, drought, and famine through identifying local sustainable development goals that include tree planting, sustainable agriculture, health education and nutrition.TIST also strives to provide long-term revenue for the Small Group participants through the sale of greenhouse gas credits (GhG). The individual growth of a Small Group is paramount. It is the desire of TIST to see each individual member of a Small Group reaps the TIST benefits that help raise their livelihoods and income. Through tree planting, a number of TIST farmers have reported to have earned more income or made household savings through selling of seedlings, fruits, firewood, fodder for livestock, honey, increased soil fertility and biodiversity plus improved water level in our streams. In practicing Conservation Farming, a significant number of farmers have witnessed increased crop harvest, more soil fertility, reduced soil erosion, less farm labour among other benefits. Health and nutrition education has helped many household take preventive measures against diseases and nutritional deficiency issues. Further, through TIST energy saving jiko, many families have made significant savings in wood fuel as well as in reducing indoor smoke pollution. Growth in your Small Group? Your Small Group should now sit down and evaluate its growth since joining TIST. How many trees have you planted? How many of those trees are fruit and indigenous? How many farmers in your group have practiced Conservation Farming? 

How were the results in comparison with conventional farming? How many members have TIST clean and energy saving jiko? Have any of your group members done a raised seed-bed? How are the results? What goals do you have for this coming rainy Growth in TIST: Is your Cluster and Small Group Growing? ENGLISH VERSION 3 season? What actions could you take that would provide big benefits to your Group members? How many additional trees are you going to plant? How many plots of CF are you preparing? How many raised-seeds and seedlings do you require for this coming rainy season and the next? What other goals do you have? Remember, for a Small Group to be profitable for its members, it should plant more than 5,000 trees within the first five years of joining TIST. Most TIST Small Groups have not achieved this goal, but many have. Please prepare your Small Group report and present to other groups in your next Cluster meeting.Ask for help and ideas from other Small Groups to improve your Action Plan for growth with goals (Conditions of Satisfactions - COS) Growth in your Cluster? At your Cluster meeting, please evaluate your growth as well. How many trees does your Cluster have? How many Small Groups have been registered? How many additional trees have been planted each year? How many CF plots have been done this and last season? How many farmers are doing CF, honey, riparian, fruit trees, stoves, raisedseed beds? What are your goals for this year? How many additional trees, CF, Energy saving stoves, raisedseed beds, fruit and indigenous trees? What other goals do you have? In Quantification, how many of your Small Groups have been quantified in the last 18 months? What are your plans to get every Small Group quantified within 18 months period? In Small Group payments, how many groups have received tree incentives? How many are qualifying for trees incentives having achieved more than 500 trees, have signed the GhG contract agreement form and have been quantified in the last 18 months? How many are not qualifying? What are the reasons for not qualifying? How are you going to help or encourage those not qualifying? What are your Conditions of Satisfactions / goals in Small Group payments? Cluster leaders are requested to work with your Cluster Servant to prepare a report and an Action Plan for growth with goals (Conditions of Satisfactions - COS) and present it in the next Cluster meeting and send it to the GOCC and the Leadership Council. 

T IST Kenya Leadership Council is looking for a qualified person to support the LC Team in note taking, report writing, marketing proposal writing and any other duty that LC may instruct. If you have a passion for working with rural farmers, improving the environment and are computer literate with good knowledge of internet, emails; well spoken and written in English; a Team player and good in note taking, reports writing, marketing proposals writing, please send your application letter accompanied by your curriculum vitae to Eunice Wambui via email eunicewambui@tist.org not later than 30th April 2017. Help Wanted. Leadership Council Support Person. ENGLISH VERSION 4 M any Small Groups have been ask ing why they don’t get tree incen tives when their trees are less than 500. To begin with, tree incentives are prepayments for sale of carbon credits. It’s a business. In business, people work hard to get profits. Like in all businesses, to get profit, costs or expenses must be kept low, and sales high. When a Small Group has so few trees, the cost of quantification/ per tree goes up. The cost of paying such a group also is high. Importantly, the cost of validation, verification per tonne of carbon is also very high.Therefore, no profit can be made when the costs are high. We get a loss. In order to stay profitable in TIST and therefore earn good income for yourself and your Small Group, you should ensure your Small Group plants additional trees each planting season.TIST policy has recommended 5,000 trees as a reasonable number to get your Small Group to profitable levels in terms of carbon income and other trees benefits. Some Small Groups decry high tree We, TIST Kiriogo Cluster are happy to receive tree incentives. Kiriogo Cluster is in Laikipia region. We joined TIST in 2008 through the TIST Social Entrepreneurship (TSE) effort led by Jinarris Gachoya. In our last tree payments, twenty two (22) Small Groups received their payments. Members of Kiriogo TIST Cluster displaying their tree payment vouchers during their Cluster meeting 

TIST: Why your Small Group should have more than 500 trees to qualify for payments. Kiriogo TIST Cluster: We are happy to receive Payments. mortality as reason for not having many trees.TIST farmers have identified, tested and proved that a raised seed bed helps significantly in helping your seedlings survival once you plant in your farm. Please discuss this tree nursery technique at your next Small Group weekly or Bi-weekly meeting as well as in your Cluster meeting and learn more ideas. ENGLISH VERSION 5 O n March 6 and 7, 2017,TIST Kenya was glad to receive visitors from Taylors of Harrogate, KTDA and Natural Capital Partners. Taylors and NCP are working in collaboration with TIST and Tea Farmers in selected Tea factories in helping the farmers earn more income through sale of carbon tonnes as well as improving their livelihoods. KTDA is an important stakeholder in this effort. Tea areas targeted and already doing TIST activities are Kionyo and Imenti Tea Factories in Meru County and

 Makomboki and Ngere Tea Factories in Murang’a. The visit included from Taylors Tea: Andy Brown, Managing Director of Taylors Tea, Mary Godfrey and Paul Cogan of the collaborative CEO team, Henry Boocock, a tea buyer and Joanne Gray who supports the collaborative CEO team. Mr Kithae Njeru, head of the KTDA Foundation, joined the group. Simon Brown, Managing Director, Natural Capital Partners joined the TIST team of Ben & Vannessa Henneke, Patricia Wachuka and Kimani Mwangi. Eunice Wambui, Dorothy Naitore and Jeniffer Kithure of the Leadership Council joined the meetings on the second day of the visit. On first day of the visit, 6th March, the team met at Makomboki Tea Factory and had brief introductions lead by Factory Unit Manager and the Vice Chairman of the factory. Later, the team proceeding for farm visits.The team visited a TIST grove in Kairitu area where a new TIST Farmer has planted new avocado trees totaling 126. The team later attended Gatiaini TIST Cluster meeting. Seventy two (72) new TIST members or people interested in joining TIST were in attendance. The visitors got a

 chance to interact freely with the farmers, and participate in TIST trainings at the Cluster meeting. They also visited a TIST farmer who has already built a raised tree nursery and a Conservation Farming (CF) plot, and later they visited a farmer in Kanderendu area who has done 9 horticultural crops, supported by a water project funded by Taylors. Other areas visited were Kanderendu secondary school and a TIST grove with 16 bee hives and a raised tree nursery. The second day of the visit involved a visit to Ngere Tea Factory. At the Factory, the visitors were taken through tea processing units/stages. Later, there were meetings in Factory premises when TIST did a

 presentation. A luncheon meeting allowed a very productive exchange of ideas between the members of the Taylors Collaborative CEOs and the TIST Leadership Council members. TIST Kenya Receive Visitors from Taylors of Harrogate, KTDA, and Natural Capital Partners. ENGLISH VERSION 6 H and washing with soap is among the most effective and inexpensive ways to prevent diarrheal diseases and pneumonia, which together are responsible for the many child deaths in Kenya. Hands often act as vectors that carry diseasecausing pathogens from person to person, either through direct contact or indirectly via surfaces. 

Humans can spread bacteria by touching other people’s hand, hair, nose, and face. Hands that have been in contact with human or animal feces, bodily fluids like nasal excretions, and contaminated foods or water can transport bacteria, viruses and parasites to unwitting hosts.

 Hand washing with soap works by interrupting the transmission of disease. Washing hands with water alone is significantly less effective than washing hands with soap in terms of removing germs. Effective hand-washing with soap takes 8 - 15 seconds, followed by thorough rinsing with running water. Critical times in hand washing with soap Here are some critical times to clean your hands: 1. Before and after meals and snacks 2. Before caring for young children 3. After touching a public surface. 4. Before and after preparing food, especially raw meat, poultry, or seafood 5. After using the restroom 6. When hands are dirty 7. After touching animals 8. When you or someone around you is ill Awareness of hand washing with soap Hand washing is likely to be especially important where people congregate (schools, offices, church, meetings), where ill or vulnerable people are concentrated (hospitals, nursing homes), where food is prepared and shared and in homes, especially where there are young children and vulnerable adults. A simple facility for washing hands after visiting toilet The simplest facility is just to have a small jerry can filled with water placed outside latrines. Soap should also be provided. However, this method is not ideal as people have to touch the jerry can before and after washing their hands which can still spread germs. An alternative hand-washing facility can be made like this: 

1. Make a simple wooden frame with a nail in the middle for a peg. 2. Make a soak pit for the waste water by digging a hole around the frame and filling it with stones.This will let the waste water drain away into the soil. 3. Get one big open container (a barrel or cutopen jerry-can) and fill it with water. 4. Find a smaller open container, like a cut-open water bottle. 5. Make a small hole in the bottom of this container and fix a handle to it. 6. Dip the small container into the larger one to fill it with water. 7. Hand the small container on the peg so that the water starts to drip through the hole like a tap. 8. Wash your hands with soap. The advantage of this system is that you only touch the small container once to fill it with water. Hygiene & Sanitation: Hand washing. 

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 April 2017 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, 

Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kimeru Version Gukura ndeene ya TIST: Cluster yenu na ikundi bienu biniini ibigukura? Page 2 Utethio bukwendekana : Muntu wa kugwata mbaru Utongeria bwa Kancu. 

 TIST: Gitumi gia gikundi kienu kiniini kibwiri kwithirwa na miti nkuriki ya Magana jatano kenda gitikirua kuriwa. Page 4 Cluster ya TIST ya Kiriogo : Turina kugwirua tukiamukira marii. Page 4 TIST Kenya kwamukira Ageni kuuma Taylors ya Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. Page 5 Utheru: Kuthambia njara. Page 6 Patricia W Inside: Amemba ba Cluster ya TIST ya Kiriogo bakionanagia vucha ciao cia marii ja miti igita ria mucemanio jwao jwa Cluster. KIMERU VERSION 2 T IST Kenya nithiritwe igikura na njira ya mpwi mono tugikinyaa ntura injeru. Miaka ina ithiri kuuma 2013, TIST nitambite mwanka Machakos, Nyamira, Trans-Nzoia, na kaunti ya Marang’a na rua rua kaunti cia Makueni na Taita Taveta. Kuritanaria ngugi na kambuni ya Ngeretha ya gisheria Freshfields,TIST niyambiririe Cluster ingi. Ndene ya Machakos, turi Yatta. Nandi kuri na Cluster inya iria irikitie kuthithua jacio Cluster ya TIST ya Kakumini , Cluster ya TIST ya Kaluluini, Cluster ya TIST ya Mamba na Cluster ya TIST ya Ndalani. Ndene ya Nyamira, turi na Cluster ya Tist ya Ekerenyo, Cluster ya TIST ya Etono, Cluster ya TIST ya Gesura, Cluster ya TIST ya Kabirigo, Cluster ya TIST ya Matorola, Cluster ya TIST ya Ratera, Cluster ya TIST ya Sungoiga na Cluster ya TIST ya Riakimai. Ndene ya Trans-Nzoia turi na Cluster ya TIST ya Kesegoni, Cluster ya TIST ya Munyaka na Cluster ya TIST ya Kapsara. Gukurukira ngataniro yetu na Taylors ya Harrogate, iria ni kambuni ya kinthiguru ya kauwa na majani,turiritaniria ngugi na arimi ba majani kuuma kiri faktori inya cia majani . Ngere na Makamboki ndene ya kaunti ya Murang’a, amwe na faktori cia Kionyo na Imenti ndene ya kaunti ya Meru. Kioneki gia TIST ni gwikira inya amemba ba ikundi biniini gutetheria gucokia na nyuma mantu jamathuku jaria jaretagwa ni gutema miti, mpara na thano gukurukira gutegera njira injega cia gutetheria gukuria ntura cietu na mwioroto ya waandi bwa miti, urimi bubwega, kithomo gia ugima bwa mwiri na irio bibiega bia mwiri.

TIST nigeragia kwejana mbeca iria iriagwa nyuma ya igita kiri arimi ba ikundi biniini gukurukira wendia bwa marandu ja riera ria Carbon kuuma kiri nyomba cia waandi cia marataci. Gukura gwa ogikundi kiniini kuri na gitumi gikinene. Ni wendi bwa TIST kwona o mumbemba wa gikundi kiniini nakwona mawega jonthe ja TIST gutigiira bagukiria uturo bwao na mbeca ciao. Gukurukira waandi bwa miti arimi babaingi ba TIST nibaringite riboti mpongeri ya mbeca ciao kana uria batigaragia mbeca inyingi gukurukira wendia bwa mbegu cia miti, matunda, nku, iria ria nyomoo cia ndithia,naincu, mpongeri cia muthetu jumunoru na mpongeri cia kithimi kia ruuji miuro yetu. Kiri urimi bwa kurigiria , arimi babaingi nibonete mpongeri ya maketha, mpongeri ya muthetu jumunoru, kutauka kwa muthetu gukamatwa ni ruuji, kunyiya mbeca iria itumirikaga kiri kurima miunda amwe na mawega jangi jamaingi. Kiri kithomo gia ugima bwa mwiri na irio bibiega, nigitethetie nja inyingi kumenya njira inyingi cia kurigiria mirimo na kwaga irio bibiega. Ogukurukira TIST na njira ya riko riria rititumagira nku inyingi, nja inyingi nicithithitie mpongeri cia mbeca cia gwika kiri kugura nku na makara jakuruga amwe na kuthiria togi nyomba. Gukura gwa Gikundi Kienu Kiniini? Gikundi kienu kiniini kibwiri gukara nthi na gutega gukura kwenu kuuma bugutonya TIST. Ni miti ing’ana bwandite? ni miti ing’ana kiri iria bwandite iri ya matunda na ing’ana iri ya gintwire? Ni arimi banga’na kiri gikundi kienu bathithagia urimi bwa kurigiria? mpumi cienu ciringathanitue na urimi buu bungi ikari atia? Ni arimi bang’ana bari na riiko riritheru riti ria gutumira nku inyingi? Kuri na arimi kiri gikundi kienu bathithitie munanda jukiritue? 

Mpumi ikari atia? Gukura ndeene ya TIST: Cluster yenu na ikundi bienu biniini ibigukura? KIMERU VERSION 3 Ni mworoto juriku buri naju igita riri ria mbura rijite? Ni mathithio jariku bukajukia kenda bwona mawega jamaingi ja amemba ba gikundi? Ni miti ing’ana mpongeri bubangite kwaanda ? ni tumiunda tung’ana twa CF bukuthuranira ? ni mbegu ing’ana cia minanda yukiritue bukeenda niuntu bwa mbuura iji ijite na iu ingi? Ni mioroto iriku ingi buri nayo? Rikaneni , kenda gikundi kiniini kiona baita kiri amemba bakio, kibwiri kwaanda nkuruki ya miti ngiiri ithano (5,000) ndeene ya miaka itano ya gutonya mubangone jwa TIST.arimi baria baingi ba TIST batiromba gukinyira

 mworoto juu indi babaingi ibakinyirite mworoto juu. Nibukurombwa kuthithia riboti ya gikuundi kiniini na kumireta na kumionania kiri ikundi bingi kiri mucemanio juu jungi jwa Cluster. Burie utethio na mathuganio ja ikundi bingi biniini kenda butethia mubango na mworoto jwenu jwa witi na mbeere na gukura (Action Plan for Growth with goals (Conditions of Satisfaction – COS) Gukura Ndene ya Cluster Kiri Micemanio yenu ya Cluster, nibukurua butegere gukura kwenu kinya ku. Ni miti ing’ana Cluster yenu iri nayo? Ni ikundi biniini bing’ana biciandikithitie? Ni miti ingana mpongeri bwandite omwaka omwaka?Ni timiunda tung’ana twa CF buthithitie sisoni iji na iria nthiru? Ni arimi bang’ana bakuthithia CF, naincu, miti ya matunda, mariiko na minanda yukuritue? Ni mioroto iriku buri nayo mwaka juju? Ni miti ingana ya mpongeri ,CF, mariiko ja kwonokia mwanki, Minanda yukiritue,na miti ya matunda naya gintwire? Ni mioroto ingi iriku buri nayo? Kiri utari, ni ikundi bingana bitariri miti ndene ya mieri ikumi na inana (18 months) ithiri? Ni mibango iriku buri nayo ya gutigira ati ogikundi kiniini ni gitari ndene ya mieri ikumi na inana (18 months) ijite? Kiri marii ja ikundi biniini ni ikundi bing’ana biamukirite marii ja miti? Ni bang’ana bagwitikirua kuewa marii jaja barikitie gukinyithia miti nkuruki ya Magana jatano (500) na basaina witikanario bwa GhG na batarirwa ndene ya mieri ikumi na inana ithiri? Ni bang’ana baitigukuruka ? Ni mawatho jariku bwikirite kenda jaingua na mioroto ya marii ja gikundi kiniini? Atongeria ba Cluster nibakurua kuritaniria ngugi na ariti ngugi ba Cluster na bathuranire riboti ba mubango na mworoto jwenu jwa witi na mbeere na gukura (Action Plan for Growth with goals (Conditions of Satisfaction – COS) na buminenkanire kiri mucemanio juu jungi jwa Cluster na bumitume kiri GOCC na atongeria ba kancu. U tongeria bwa Kancu ya 

TIST Kenya nibugucwa muntu ukurukite kugwata mbaru timu ya LC kiri kwandika nteto, kwandika riboti, kwandika nteto cia guciendia an ngugi ingi iria LC yumba kweejana. Kethira nuchanjamuka kuritaniria ngugi na arimi, kutethia gikaro gietu na nwiji gutumira mutambo jwa kompyuta na uri na uume bubwega bwa mutandao na email, gishunku gikiega gia kwaria na kwaandika na muntu wendete gwitaniria ngugi na antu bangi ba timu na nuumba kwaandika nteto na riboti na nteto cia guciendia, tuuma barua yaku igwatene na CV yaku kiri Eunice gukurukira Email eunicewambui@tist.org mbere ya tariki 30/4/2017 Utethio bukwendekana : Muntu wa kugwata mbaru Utongeria bwa Kancu. KIMERU VERSION 4 Amemba ba Cluster ya TIST ya Kiriogo bakionanagia vucha ciao cia marii ja miti igita ria mucemanio jwao jwa Cluster . I kundi bibingi biniini nibikarite bikiuragia niki bationaga marii riria miti yao itigukinya Magana jatano (500) Kwambiria, marii ja mbere ni ja wendia bwa marandu ja Carbon . Ni biashara. Kiri Biashara, antu baritaga ngugi na inya kenda bona baita. 

Oja kiri biashara cionthe, kenda wona baita , uriti bwa mbeca nomwanka bwithirwe buri nthiguru na wendia buri iguru. Riria gikundi kiniini kiri na miti imikai mono, bei ya utari bwa miti iji okiri muti kaitagia. Na mbeca cia kuria gikundi ja giki iri iguru. Untu bwa bata mono , bei ya utari na unchunkuni okiri tani ya Carbon kinya yo iri iguru mono. Kwou guti baita yumba kuthithua riria bei iri iguru. Iji ni hasara twonaga. Kenda tumba gukara kiri baita ndene ya TIST na kenda twona baita injega yenu na gikundi kienu kiniini, nibubwiri gutigira gikuundi kienu kiniini gikwaanda miti ingi mpongeri o sisoni ya kwaanda.TIST iri mutaratara jwa kwoneria miti ngiri ithano (5000) ja namba injega ya gutonyithia gikundi kienu kiniini kiri lebo cia baita kiri mbeca cia Carbon na mawega jangi ja miti. Ikundi bimwe nibikurira ni miti imingi kuregaa gukura na gitumi ni kwithirwa batina miti imingi.Arimi ba TIST nibarikitie kumenya, kugeria na kwona ati minanda ya miti yukiritue nitethagiria mono mbegu gukura riria yaandwa mundeene jwaku. Aririeni muthemba juu jwa munanda kiri mucemanio juu jungi jwa gikundi kiniini kana juria jungi jwa obumia biiri na kiri mucemanio jwa Cluster kenda bumenya njira ingi nkuruki. B atwi Cluster ya TIST ya Kiriogo turi na kugwirua tukiamukira marii jetu ja miti. Cluster ya Kiriogo iri ndeene ya Laikipia. Twatonyere mubangone jwa TIST mwakene jwa 2008 gukurukira Tist Social Entreprenuership (TSE) ni guciritaniria gwa Jinarris Gachoya. Kiri marii jetu jathatu jaria jakurukite, ikundi biniini 22 nibirikitie kujukia marii jao. TIST: Gitumi gia gikundi kienu kiniini kibwiri kwithirwa na miti nkuriki ya Magana jatano kenda gitikirua kuriwa. Cluster ya TIST ya Kiriogo: Turina kugwirua tukiamukira marii. KIMERU VERSION 5 N tariki 6 na 7 mweri jwa ithatu mwaka jwa 2017, TIST Kenya niyagwiritue kugwata ugeni ageni ba kuuma Taylors ya Harrogate, KTDA na Natural Capita Partners. Taylors na NCP bariritaniria ngugi na TIST na arimi ba majani bakuma factory intaare kiri gutetheria arimi bongera mbeca kumania na tani cia carbon gukiria miturire yao. KTDA ni mugwati mbaru wa bata mono kiri mubango juju. Naria gutari na naria ikurita ngugi cia TIST ni Kionyo, na faktori ya Imenti ndene ya Meru County na Makomboki na Ngere Faktori ndene ya Murang’a . Ndiunga iji ni ya Taylors Tea ni amwe na : Andy Brown, Managing Director wa Taylors Tea, Mary Godfrey na Paul Cogan wa timu ngwataniri , Henry Boocock, muguri wa majani na Joanne Gray baria bakugwata mbaru timu ngwataniri, Mr. Kithae Njeru munene wa KTDA Foundation aratonya gikundine giki. Simon Brown , Managing Director Natural Capital Partners batonyere timune ya TIST ya Ben na Vannessa Henneke, Particia Wachuka na Kimathi Mwangi, Eunice Wambui, Dorothy Naitore na Jeniffer Kithure, atongeria ba kancu bareja mucemanione ntuku ya ijiri ya ndiunga. Ntuku ya mbere ya ndiunga, 6 mweri jwa ithatu timu ya Makomboki faktori nikwari na gucimenyithania batongeretue ni munene wa faktori na munini wa mwene giti wa faktori.

 Nyumene timu iji niyetire na mbeere na ndiunga ya miunda.Timu iji niyariungire muunda jwa TIST juri antu gwitagua Kairitu naria murimi umweru wa TIST aandite miti imieru ya mibokando igana na mirongo iri na itatantu (126) Mutongeria wa timu iji netire mucemanio jwa Cluster ya TIST jwa Gatiaini.Amemba baberu mirongo mugwanja na bairi(72) baria bendaga gutonya mubangone juju ni bari mucemanione juju. Ageni nibagire kaanya ga kugwatanira na arimi bangi na kugwata nteto cia uritani kiri mucemanio juju jwa TIST. Nibariungire murimi umwe wa TIST uria uthithitie urimi munanda jukiritue na urimi bwa kirigiria (CF) na nyumene barariungira murimi wa Kanderendu uria waandite mimera ya gutuma nthi cia ome bagwati mbaru ni mubango jwa ruuji juria juriiri mbeca ni Taylors. Naaria angi bariungire ni cukuru ya sekondari ya Kanderendu na muunda jwa TIST juri na maugu ja njuki ikumi na jatantatu (16) na munanda jukiritue. Ntuku ya ijiri ya ndiunga, nibetire faktori ya majanai ya Ngere. Nau ageni baikirue kwona uria majani jathiagwa. 

Nyumene kwari na micemanio ndene ya faktori naria TIST yonanarie uriti ngugi bwayo. Biakuria bia muthenya nibiathuraniri naria kwari na ndwaria cia bata mono gatigati ka amemba ba gikundi gia Taylors Collaborative na atongeria ba Kancu ya amemba ba TIST . TIST Kenya kwamukira Ageni kuuma Taylors ya Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. KIMERU VERSION 6 K uthamba njara na sabuni ni njira imwe ya iria njega buru na iria itina goroya kuebera miromo ya kuugia na ndimoni, iria amwe citumaga gukua kwa aana babaingi ndene ya Kenya. Njara jaria maingi niikamataga tuginyo turia tutumaga antu baajua kuuma kiri muntu umwe gwita kiri uungi, rimwe gukurukira gutong’ana na ringi gukurukira gutonga aria bangi batongete. Antu nobatambie mirimo tunginyo tutu batonga njara, mutundu, nyiuru kana uthiu bwa antu bangi. Njara iria itongete kioro kia antu kana nyomoo, nduuji cia mwiri ta mamira na irio kana ruuji ruri na ruuko no rukamate bacteria, virusi natunginyo. Kuthambia njara na sabuni nikuritaga ngugi ya kunogokeria gukamatwa guku. Kuthambia njara na ruuji ruunka ni kuritaga ngugi inkai mono nkuruki ya kuthambia na sabuni tugitaraga ngugi ya kurita tunginyo. Kuthambia njara gukwega ni kwa secondi inyanya gukinya ikumi na ithano, kuthingatite kuthamikura na ruuji rugwitika. Magita jaria ubati kuthambia njara Aja ni magita jaria ubati kuthambia njara ciaku: 

1. Mbele na nyuma ya kuria irio 2. Mbele ya kumenyeera twana tutunini 3. Nyuma ya gutonga antu gugutongangwa ni babaingi. 4. Mbele na nyuma ya kuthuranira irio , mono nyama itirugi, nguku kana irio bia iriene 5. Nyuma ya gutumira kioro 6. Riria njara cirina ruuko. 7. Warikia gutonga nyomoo 8. Riria ugwe kana muntu uri akui nagwe aajitue Mantu jaria ubati kumega jegie kuthambia njara na sabuni Kuthambia njara kurina bata mono aria antu batirimanite (cukuru, ofisi, kanisene,micemanione), aria aajie kana baria bagwatangagwa ni mirimo baingei (cibitari, nja cia kumenyeera ajie), aria irio bithuranagirwa, bikagaanwa na nja, mono naria kurina aana babanini na antu babanene baria baajangagua. Gantu ka kuthithia na uuthu gakuthambiria njara warikia kuuma kioro Gantu karia koothu buru ni kwithirwa urina kibuyu kiujuritue na ruuji giiki oome ya bioro. Sabuni niibati kwithirwa irio. Indi-ri, njira iji itibui niuntu antu nibatongaga kibuyu mbele na nyuma ya kuthambia njara, untu buria bado bugatambia tunginyo. Ngantu kangi karia koomba kuthithua nit a uju: 

1. Thithia karubao karina mucumari gatigati jwa kugwatia. 2. Thithia kirinya gia kunyua ruuji rwa ruuko, winje kirinya kithiurukirite karubao na ukiujurie na maiga. Bubu bugetikiria ruuji rwa ruuko rutonye muthetune. 3. Cua gikebekimwekiruguri gikinene ( mukebe kana kibuyu kigiti) na ukiujurie na ruuji. 4. Cuaa gakebe kangi karuguri gakanini, ta chuba ya ruuji igiti. 5. Tura karinya rutere rwa nthi rwa gakebe gaka na wikira njara ya kugwata. 6. Tonyithia gakebe gakanini kiri gikinene na ukojurie na ruuji. 7. Curia gakebe gakanini mucumarine nikenda ruuji rwaambiria gwitikira karinyene ja tapu. 8. Thambia njara na sabuni. Wega bwa njira iji ni ati ugatonga gakebe gakanini rimwe aki gukojuria na ruuji. Utheru: Kuthambia njara. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 April 2017 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program.

 Not for sale www .tist.org Kikuyu Version Gutherema thiini wa TIST: Gakundi gaaku na Cluster yaku niokeretwo igikura? Page 2 Help Wanted. Muteithiriria wa Leadership. 

 TIST: Gitumi kiria gakundu gaaku kagiriirwo ni gukorwo na miti makiria ya magano matano nigetha kirihwo. Page 4 TIST Kenya kuamukira ageni kuuma Taylors of Harrogate, KTDA, na Natural Capital Partners. Page 5 Utheru: Guthambia moko. Page 6 Patricia W Inside: Amemba a Kiriogo TIST Cluster meena vouchers cia marihi ma miti hindi ya mecemanio wao wa Cluster. KIKUYU VERSION 2 M urandi wa TIST Kenya niukoretwo ugitherma na ihenya gukinyira matura meeru. Hari miaka ina mithiru (kuuma 2013), TIST nietheremete na igakinya Machakos, Nyamira, Trans-Nzoia, Muranga na ica ikuhi nirakinyire Makueni na Taita-Taveta. Tukirutithania wira na kambuni imwe ya mawakili kuuma ngeretha igwitwo Freshfields,TIST niyambiririirie Clusters njeru. Kuria Machakos, turi mwena wa Yatta kuria turi na Clusters inya na nicio; Kakumini TIST Cluster, Kaluluini TIST Cluster, Mamba TIST Cluster na Ndalani TIST Cluster. Mwena wa Nyamira twina; Ekerenyo TIST Cluster, Etono TIST Cluster, Gesura TIST Cluster, Kabirigo TIST Cluster, Matorola TIST Cluster, Ratera TIST Cluster, Sungoiga TIST Cluster and Riakimai TIST Cluster. Na Trans-Nzoia , 

twina na Kesogoni TIST Cluster, Munyaka TIST Cluster na Kapsara TIST Cluster. Turi na ngwataniro na Kambuni ingi oya ngetretha igwitwo Taylors of Harrogate, iria ikioragwo ikionjoritha kahua na majani, niturarutithania wira na arimi a majani kuuma matinga kaana ithii inya na nicio; Ngere and Makomboki thiinii wa Murang’a County, hamwe na Kionyo and Imenti thiinii wa Meru County. Kioneki gia TIST nikuhe arimi a ikundi nini uhoti wa kuhurana na thiina wa kunina mititu, kuhurana na ng’aragu , arimi oo ene makiamurira njira iria njega na ciagutura kahinda karaya iria imwe iri uhandi wa miti, urimi mwega wa CF, githomo kia ugima wa mwiri, na mirire miega. TIST no igeragia gwethera arimi thoko ya riera ria carbon nigetha makona mbeca. Gukura gwa gikundi giaku nikwabata muno. 

Ni wendi wa TIST kuona ati o mumemba wa gikundi niona maciaro ma TIST maria makumuhotithia kugaciria miikarire yake na kumuhe mbeca. Hari uhandi wa Miti, arimi angi nimonete faida hari wendia wa miti ya nathari, matunda, ngu,irio cia mahiu,uuki, kuongerereka kwa unoru wa tiiri, na maai njuini makongerereka na guthera. Kumanagia na urimi wa Conservation Farming (CF), arimi aingi nimote wongereku wa magetha, unoru wa tiri, ugitiri wa tiri kuuma kuri kiguo,wira munini wa mugunda na uguni ungi muingi. Githomo kia ugima wa mwiri na mirire miega nigeteithitie micii miingi kuhurana na mirimu ngurani. Makiria ya uguo, Mariko mega ma TIST nimateithitie hari gutumira ngu nini na kunyigia ndogo njuru. Gikungi giaku nigikurite? Gikundi giaku nimwagiriirwo muikare thin a mwicuranie uria murorewto mugitherema kuuma mwangiira TIST. Muhandite miti iigana? Hari miti iyo, ni iigana ya matunda nay a kiunduire? Ni amemba aigana mageretie CF? Ni amemba aigana mena riiko ria TIST? Ni amemba aigana mena na ciito cia kuoyo na iguru? Mwina matanya mariku hari kimera giiki kia Gutherema thiini wa TIST: Gakundi gaaku na Cluster yaku niokeretwo igikura? KIKUYU VERSION 3 mbura kiroka? Matanya manyu nimariku kuona o mumemba niagia na utethio ? Mutanyite kuhanda miti iigana? Muhaririirie migunda iigana ya CF? Nathari ya miti ya kuoya na iguru mwena cigana? Muratanya atia? Ririkana , nigetha gakundi kanyu kagie na faida njega, mwagirirwo ni kuhanda makiria ya miti ngiri ithano muri inyuothe thutha wa kahinda ka miaka itano. 

Ikundi nyingi itiri irakinyaniria hau, no imwe ni ikinyite. Niwega muhbaririe riboti ya gikundi kianyu na muthii na riboti iyo mucemanio-ini wa Cluster. Niwega mucenjanie meciria na amemba aa Cluster nigetha muhote kugaciria mubango wanyu uria twitaga Action Plan for growth with goals (Conditions of Satisfactions - COS) Cluster yaku niikuraga? Muri mecemanio-ini wanyu wa Cluster, ikirani Cluster yangu ratiri-ini. Cluster yanyu ina miti iigana? Mwina ikundi cigana? Mukoretwo mukihanda miti igana o mwaka? Ni migunda iigana ya CF kimera giiki na kihituku? Ni amemba aigana mena CF, Miatu, miti ya njuu-ini nay a matunda, mariko ma TIST, ciito njoye na iguru?

 T IST Kenya Leadership Council niracaria mundu wa guteithiria hari wandiki wa minutes, wandiki wa notes cia seminar, kwandika marketing proposals na wira uria oungi wothe LC ingimuhee. Angikorwo ni uri wendi na ritana ria kuruta wira na arimi, na kugaciria maria maturigiciirie, na wina uugi wa kuhuthira computer ta gutuma emails na kuhuthira internet, na niui kwandika na kwaria githungu, na niukuhota kurutithania wira na andu angi, na wina ugaciru hari wandiki wa riboti, kwandika marketing proposals, tuuma riandikithia riaku ria wira na maratathi maku kuri Eunice Wambui via email eunicewambui@tist.org mbee ya mweri 30thApril 2017. Matanya manyu ma mwaka uyu ni mariku? Mukuongera miti iigana? Ii CF? ii Mariko? Ii nathari cia miti? Ii miti ya matunda nay a kiunduire? Muoroto ucio ungi wanyu niuriku? Hari utari wa miti. Ni ikundi cigana ndarire miti gwa kahinda ka mieri 18? Mibango yanyu ihana atia kuona o gikundi kianyu nigiatarirwo miti o mwaka na nuthu? Hari marihi ma miti. Ni ikundi cigana ndihe miti yao? Ni ikundi cigana ikiritie ikiro cia kurihwo –ati ciri na miti makiria ya Magana matano, niciikirite kirore ngirimiti ya GhG na niitariirwo miti gwa kahinda ka mwaka umwe na nuthu? Iria itakiritie ikiro , gitumi nikii? Muguteithia ikindi icio atia nigetha ikinyithie ikiro? Mubango wanyu ni uriko hari marihi uria twitaga Conditions of Satisfactions / goals in Small Group payments? 

Atongoria anyu a Cluster nimekurio marutithanie wira na mutari wa miti (Cluster Servant) nigetha muthondeke mubngo wanyu wa gutheremia na gukuria Cluster yanyu uria tugwita Action Plan for growth with goals (Conditions of Satisfactions - COS) na urehwo Cluster-ini nigetha wariririo na thutha utumiwro GOCC na Leadership Council. Help Wanted. Muteithiriria wa Leadership. KIKUYU VERSION 4 Amemba a Kiriogo TIST Cluster meena vouchers cia marihi ma miti hindi ya mecemanio wao waCluster. I kundi nyingi niikoretwo ikiuiria nikii itakakoragwo ikirihwo riria miti yao ikoretwo itakinyite 500 Wambere, marihi ma miti ni warufanji hari wendia wa kaboni. Ni mbiachara.Thiinii wa biashara, andu marutaga wira na hinya nigetha muone faida. Hari biashara o yothe, nigetha wona faida, mahuthiro no nginya makorwo me thin a wendia ukorwo muingi. Hindi iria gikundi kiri na miti itari miingi, thogora wa gutara hari o muti uthiaga iguru. Ona thogora wa kuriha gikundi kui uri oo iguru. Ona thogora wa guthuthuria niguo validation, verification okoragwo iguru o hari tani. Koguo, gutiri faida ingioneka riria matumiri mari iguru. Tukagia na hathara. Nigetha tukoragwo na faida thiini wa TIST, na niguo wee uri mumemba ukagia na mbeca na uteithio, niwagiriirwo nigutigiriria o kimera niwanda miti mieru.

TIST yendekithagia miti 5,000 o hari gikundi nigetha gikundi kigie na faida njega hari wonjoritha wa kaboni hamwe na uteithio ungi umanagia na miti. Ikundi iria ikoretwo na thina wa miti kwaga kugwata wega, riu kuri na njira njega ya kuhurana na thina uyu. Ciito cia kuoya na iguru niitethagia miti yaku gie na miri miumiriru na ina hinya na warikia kumitwara mugunda igatuika ya kugwata ona ihenya. Niukoria riria mugucemania muri gikundi kana Cluster, mwariririe uhoro wa nathari ino na mumigerie I thui, Kiriogo TIST Cluster twina gikeno ni kwamukira marihi ma miti. Kiriogo Cluster iri thiini wa Laikipia. Twaingirire TIST mwaka wa 2008 kuhitukira mubango wa TIST wetagwo TIST Social Entrepreneurship (TSE). 

Jinrris Gachoya niwe watutongoragia. Marihi maria twiriga ikundi 22 niciamukirire mbeca ciao cia miti. TIST: Gitumi kiria gakundu gaaku kagiriirwo ni gukorwo na miti makiria ya magano matano nigetha kirihwo. Kiriogo TIST Cluster: Nitukenete ni kwamukira marihi.

 KIKUYU VERSION 5 K uuri March 6 and 7, 2017,TIST Kenya twari na ngatho kuwamukira ageni kuuma Taylors of Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. Taylors na NCP mararutithania wira TIST na arimi a majani hari uhandi wa miti nigetha kugaciria miikaririre yao o hamwe na wendia wa riera ria kaboni. KTDA ni anyitiriri itemi. Kuuria turatithania wira ni Kionyo na Imenti Tea Factories , Meru County na Makomboki and Ngere Tea Factories, Murang’a. Icera iu riari na , kuma Taylors,Andy Brown, , Mary Godfrey na Paul Cogan Henry Boocock, na Joanne Gray . Mr. Kithae Njeru arugamiriire KTDA. Kuuma NCP kwari na Simon Brown. Kuuma TIST kwari na Ben & Vannessa Henneke, Patricia Wachuka and Kimani Mwangi. Eunice Wambui, Dorothy Naitore na Jeniffer Kithure mari kuo muthenya wa keeri. Muthenya wa mbeere, 6th March, timu yothe yacamanirie Makomboki Tea factory na magikorwo na mucemanio mukuhi uria watongoretio ni Factory Unit Managerna Vice Chairman wa factory. TIST Kenya kuamukira ageni kuuma Taylors of Harrogate, KTDA, na Natural Capital Partners. Thutha ucio, timu yoothe niyathire guicerera arimi migunda-ini. Nimacereire murimi itura ria Kairitu kuria makorir murimi handite miti 126 ya makondobia. Thutha ucio magithii Gatiaini TIST Cluster meeting. Mucemanio ucio wari na amemba 72, arimi eeru thinii wa TIST. Arimi na ageni nimagiire na kamweke kega ga kwaraniria. Nimacokire magicerera murimi wina CF na raised-seed beb( giito ya kuoyo na iguru). Mauma kwa murimi ucio magicerera murimi ungi itura ria Kanderendu uria warimitite mimera kenda ya horticulture thutha wa kuheo uteithio ni murandi wa maai wa Taylors. No mathire Kanderendu Secondary school na magithii kwa murimi wa TIST wari na miatu 16 ya njuki hamwe na raised seed bed. Muthenya wa keeri nimathirie Ngere Tea Factory. 

Kuu factory, nimonirio uria majani mathondekagwo. TIST noyagiriire ka mweke ga kuonania uria ikiga. Thutha ucio nikwakirie na mahinda ma kuriyanira na gucenjania meciria KIKUYU VERSION 6 G uthambia moko na thabuni ni umwe wa maundu maria mahuthu ma kugitira mirimu ta kuharwo na pneumonia iria irehaga ikuu nyingi cia ciana Kenya. Moko mahuthikaga gutambia mirimu kuma mundu kuri uria ungi kuhitukira kuhutania kana njira ingi. Andu nimatheremagia bacteria na kuhutania moko, njuiri, maniuru na uthiu. Moko maria mahutanitie na nyamu kana giko kia nyamu hamwe na irio ciri na giko nimatheremagia mirimu, viruses na tutambi. Guthambia moko na thabuni nigutumaga utheremu uyu uthire. Guthambia moko na maai matheri gutinginina utheremu uyu biu ta riria wathambia na thabuni. Uthambia mwega wa moko na thabuni uhuthagira 8-15 seconds na thutha kuniarithia biu. Ikiro cia bata ugithambia moo na thabuni maya nimo mahinda maria ma bata wagiriirwo niguthambia moko. 1. Thutha wa kuria irio. 2. Thutha wa kunyita kundu kwa muingi. 3. Thutha wa kunyita ciana. 4. Thutha na mbere ya kuhariria irio na muno nyama. 5. Thutha wa kuhuthira kioro. 6. Riria moko mari na giko . 7. Thutha wa kunyita nyamu. 8. Riria wee kana mundu uri hakuhi nawe ari muruaru. Utheru: Guthambia moko. Kumenyithania guthambia moko na thabuni. Guthambia moko na thabuni nikwa bata muno na makiria kuria andu macemanitie(cukuru, ofisi, kanitha, micemanio), kuria andu aruaru mari(thibitari, nursing home), kuria irio cirathondekerwo na makiria kuria kuri na ciana nini. Njira ya naihenya ya githambia moko thutha wa kuhuthira kioro. Njira iria huthu ni gukorwo na kibuyu kri na maai hakihi na kioro na uige thabuni hau. No ona kuri ouguo, njira ino ti nginyaniru tinu andu nomarinyita kibuyu njira iria ingitambia erms. Njira ingi na njega noithindekwo na njira ino: 

1. Thondeka rubau rwega na uhuririre kamucumari. 2. Enja irima ria uitira maai. 3. Thondeka mukebe munene na uiyurie maai. 4. Etha mukebe ungi munini na uuture irima. 5. Tura karima kanini na-thi na na wikire kamuti. 6. Rikia mukebe munini hari uyu munene na uiyurie maai. 7. Cuuria mukebe munini rubau-ini ruria niguo maai mabiririe guitika. 8. Thambia moko maku na thabuni. Weega wa njira ino ni ati unyitaga o mukebe uria munini o rimwe niguo wikire maai. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 April 2017 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kiswahili Version Ukuaji katika TIST: Je, Cluster yako na Kikundi chako kidogo kinakua? Page 2 Msaada Unatakikana. Msaidizi wa Uongozi wa Baraza. 

 TIST: Kwa nini kikundi chako kidogo kinapaswa kuwa na miti Zaidi ya 500 ili kuhitimu kuyapata malipo? Cluster ya TIST ya Kiriogo: Ni furaha yetu kuyapokea malipo. Page 4 Cluster ya TIST ya Kiriogo: Ni furaha yetu kuyapokea malipo. Page 4 TIST Kenya Kupokea Wageni Kutoka Taylors of Harrogate, KTDA, na Natural Capital Partners. Page 5 Usafi : Kuosha mikono. Page 6 Patricia W Inside: Wajumbe wa Cluster ya TIST ya Kiriogo wakionyesha hati zao za malipo ya miti wakati wa mkutano wao wa Cluster. KISWAHILI VERSION 2 T IST Kenya imekuwa ikipanuka haraka kufikia maeneo mapya. Katika muda wa miaka minne iliyopita (tangu 2013),TIST imeenea hadi kaunti za Machakos, Nyamira, TransNzoia, Murang’a na hivi karibuni itakuwa katika kaunti za Makueni na Taita Taveta. Kwa kufanya kazi na kampuni ya kisheria ya Freshfields iliyo nchini Uingereza, TIST imeweza kuvianzisha imeanzisha Cluster kadhaa. Katika Machakos, sisi tuko Yatta. Hivi sasa, kuna Cluster nne (4) tayari zilizoundwa ambazo ni: Kakumini TIST Cluster, Kaluluini Cluster TIST, Mamba Cluster TIST na Ndalani Cluster TIST. Katika Nyamira, tuna Ekerenyo TIST Cluster, 

Etono Cluster TIST, Gesura Cluster TIST, Kabirigo Cluster TIST, Matorola Cluster TIST, Ratera Cluster TIST, Sungoiga Cluster TIST na Riakimai Cluster TIST. Katika Trans-Nzoia, Tuna Kesogoni TIST Cluster, Munyaka Cluster TIST na Kapsara Cluster TIST. Kwa ushirikiano na Taylors of Harrogate, campuni ya kimataifa ya kununua chai na kahawa, tunafanya kazi na wakulima wa chai kutoka viwanda vinne vya chai vya KTDA, ambazo ni: Ngere na Makomboki ndani ya kaunti ya Murang’a, pamoja na Kionyo na Imenti katika kaunti ya Meru. Maono ya TIST ni ya kuwawezesha wanachama wa vikundi vidogo kubadilisha madhara ya ukataji wa miti, ukame, na njaa kwa kutambua malengo ya visingi vya maendeleo endelevu ambayo ni pamoja na kupanda miti, kilimo endelevu, elimu ya afya na lishe. TIST pia inajitahidi kutoa mapato ya muda mrefu kwa ajili ya washiriki wa vikundi vidogo kupitia mauzo ya mikopo gesi chafu (Greenhouse Gas credits (GHG)). Ukuaji binafisi wa vikundi vidogo una muhimu mkubwa. Ni hamu ya TIST kuona kila mmoja wa wanachama wa vikundi vidogo wakivuna faida za TIST ili kusaidia kuongeza maisha yao pamoja na mapato yao. Kwa kupanda miti, idadi kubwa ya wakulima wa TIST wametuarifu kuwa wameyapata mapato zaidi au waliweka akiba nyumbani kwa njia ya kuuza miche, matunda, kuni, chakula cha mifugo, asali, kuongeza rutuba ya udongo na viumbe hai pamoja na kuboresha viwango vya maji katika mito yetu. Katika mazoezi ya utunzaji wa shamba, idadi kubwa ya wakulima imeshuhudia kuongezeka kwa mavuno ya mazao, uzazi zaidi wa udongo, mmomonyoko wa udongo kupunguzwa,

kazi shambani kupunguzika pamoja na faida nyingine. Afya na lishe elimu imesaidia wengi nyumbani kuchukua hatua za kujizuia dhidi ya magonjwa na masuala ya lishe pungufu. Zaidi ya hayo, kupitia jiko la TIST la kuhifadhi nishati, familia nyingi zimeweza kufanya akiba kubwa kwa kuni na pia katika kupunguza uchafuzi wa mazingira kupitia moshi. Je, kuna ukuajai katika kikundi chako kidogo? Vikundi vyenu vidogo sasa lazima viketi chini na kutathmini ukuaji wake tangu kujiunga na TIST. Je, ni miti mingapi imepandwa?Je, katika miti hiyo, mingapi ni ya matunda na asilia? Ni wakulima wangapi katika kikundi chenu wanafanya mazoezi na kilimo hai? Matokeo yalikuwa vipi yakilinganishwa na yakilimo cha kawaida? Ni wanachama wwangapi wana jiko la kuhifadhi nishati la TIST? Je, kuna mwanachamayeyote wa kikundi chako ambaye amejaribu kukulia mbegu-kitanda? Matokeo ni ya aina gani? Ukuaji katika 

TIST: Je, Cluster yako na Kikundi chako kidogo kinakua? KISWAHILI VERSION 3 B araza la Uongozi la TIST Kenya linatafuta mtu aliyehitimukuipatia timu ya Uongozi wa Baraza msaada katika kuandika kumbukumbu, kuandika ripoti, kuandika mapendekezo ya masoko na wajibu wowote ambao Uongozi wa Baraza utahitaji. Kama una shauku ya kufanya kazi na wakulima vijijini, kuboresha mazingira na una uwezo wa kutumia kompyuta ukiwa na ujuzi wa mtandao, barua pepe, kusoma na kuandika kwa lugha ya Kiingereza, unaweza fanya kazi katika kikundi na unaweza kuandika kumbukumbu, kuandika ripoti, kuandika mapendekezo ya masoko, tafadhali tuma maombi yako kwa barua ukifuatana na mtaala vitae wako kupitia baruapepe kwa Eunice Wambui, eunicewambui@tist.org, muda usiozidi tarehe 30 Aprili 2017. 

Msaada Unatakikana. Msaidizi wa Uongozi wa Baraza. Mna malengo yepi ya msimu huu wa mvua unaokuja? Ni hatua gani ambazo zinaweza kuchukuliwa kutoa faida kwa wanachama wa kikundi chako?Mnaenda kupanda miti ngapi ya ziada? Mmeandaa viwanja vingapi vya CF? Ni mbegu ngapi za kukulia na miche zinahitajika katika msimi ujao wa mvua na utakaofuata? Mna malengo mengine gani? Kumbuka, ili kikundi kidog cha TIST kiwe na faida kwa wanachama wake, ni lazima wapande miti zaidi ya 5,000 ndani ya miaka mitano ya kwanza ya kujiunga na TIST. Vikundi vingi vya TIST havijaweza kufanikia lengo hili, lakini wengi wameweza. Tafadhali andaa taarifa yako ya kikundi kidogo ili uweze kuiwasilisha kwa vikundi vingine katika mkutano ujao wa Cluster. Unaweza kuomba msaada na mawazo kutoka kwa vikundi vingine vidogo ili kuboresha mpango wako kwa ajili ya ukuaji wa uchumi na malengo (Masharti ya Kuridhisha

 – (Conditions of Satisfactions (COS)). Kuna ukuaji wowote katika Cluster? Katika mkutano wako wa Cluster, tafadhali tathmini ukuaji wako pia. Cluste yako ina miti mingapi?Ni vikundi vingapi vidogo vilivyoandikishwa? Ni miti mingapi ya ziada iliyipandwa kila mwaka? Ni viwanja vingapi vya CF vimefanyika katika huu msimu na uliopita? Ni wakulima wangapi wanafanya CF, asali, kandokando ya mto, miti ya matunda, majiko, vitanda vya kukulia mbegu? Malengo yako kwa mwaka huu ni yepi? Ni miti mingapi ya ziada, CF, majiko sanifu ya kuhifadhi nishati, vitanda ya kukulia mbegu, matunda na miti ya asili? Una malengo gani mengine? Katika upimaji, ni idadi ipi ya vikundi vidogo vilivyokaguliwa katika miezi 18 iliyopita? Una mipango ipi ili kuhakikisha kwamba vikundi vyote vidogo vimekaguliwa ndani ya kipindi cha miezi 18? Katika malipo ya vikundi vidogo,ni vikundi vingapi ambavyo vimepokea motisha ya miti?Ni vikundi vingapi ambavyo vimefuzu kupata motisha ya miti kwa kuwa na miti zaidi ya mia tano (500), vimetia saini fomu ya mkataba wa maelewano wa GhG na vimekaguliwa katika miezi kumi na nane (18) iliyopita? Ni vikundi vingapi ambavyo havijafuzu? Sababu za kutofuzu ni zipi? Wewe utawasaidiaje na kuwatia moyo waliokosa kufuzu? Je masharti ya kuridhika kwako ni yepi? Malengo ya malipo katika kikundi kidogo ni yepi? Viongozi wa cluster wanaombwa kufanya kazi na watumishi wao ili kuandaa ripoti na Mpango Kazi kwa ajili ya ukuaji na malengo (Masharti ya Kuridhisha

 – (Conditions of Satisfactions (COS)) na waziwasilishe katika mkutano ujao wa Cluster na pia waitume kwa GOCC na Baraza la Uongozi. KISWAHILI VERSION 4 S isi, Cluster ya TIST ya Kiriogo tunayo furaha kwa kupokea motisha ya miti. Cluster ya Kiriogo iko katika eneo la Laikipia. Tulijiunga na TIST mwaka wa 2008 kwa njia ya TIST Social Entrepreneurship (TSE) juhudi zilizoongozwa na Jinarris Gachoya. Katika malipo yetu ya mwisho miti, vikundi vidogo ishirini na mbili (22) viliyapokea malipo yao. Wajumbe wa Cluster ya TIST ya Kiriogo wakionyesha hati zao za malipo ya miti wakati wa mkutano wao wa Cluster. Cluster ya TIST ya Kiriogo: Ni furaha yetu kuyapokea malipo. T IST: Kwa nini wanakikundi wanapaswa kuwa miti zaidi ya 500 kuhitimu kwa ajili ya malipo Vikundi vingi vidogo vimekuwa vikiuiza ni kwa nini hawapati motisha ya mti wakati miti yao ni chini ya mia tano (500). Kwa kuanzia, motisha ya mti ni malipo ya kabla kwa ajili ya mauzo ya kadi za kaboni. Ni biashara. Katika biashara, watu hufanya kazi kwa bidii ili kupata faida. Kama katika biashara zote, kupata faida, gharama lazima iwekwe chini, na mauzo yawe ni ya juu. Wakati kikundi kidogo kinamiti michache, gharama ya upimaji / kwa mti huenda juu. Gharama ya kulipa kama kikundi pia ni ya juu. Muhimu sana, gharama ya uthibitisho, uthibitisho kwa tani ya kaboni pia huwa ni ya juu sana. Kwa hivyo, hakuna faida zinaweza kufanywa wakati gharama ni juu. Sisi hupata hasara. 

Ili kuendelea kuwa na faida katika TIST na kwa hivyo kupata mapato mazuri kwa ajili yako mwenyewe na wanakikundi, lazima uhakikishe kuwa kikundi kidogo kinapanda miti ya ziada kila msimu wa kupanda. Sera za TIST zimependekeza miti elfu tano (5,000) na idadi ya kuridhisha ya kupata wanakikundi na viwango vya faida katika suala la mapato ya kaboni na miti mingine ya faida. Baadhi ya vikundi vilisema kwamba vifo vya miti ni sababu ya kutokuwa na miti mingi. Wakulima wa TIST wametambua, kupima na wameonelea kuwa kuinua kitalu cha miti husaidia kwa kiasi kikubwa katika kusaidia miche yako kuishi mara moja baada ya kupanda katika shamba lako. Tafadhali jadili suala hili la vitalu vya miti katika mikutano ya kila wiki, baada ya wiki mbili na pia katika mikutano ya Cluster na mjifunze mawazo zaidi. TIST: Kwa nini kikundi chako kidogo kinapaswa kuwa na miti Zaidi ya 500 ili kuhitimu kuyapata malipo? KISWAHILI VERSION 5 M namo tarehe Machi 6 na 7, 2017,TIST Kenya ilikuwa na furaha ya kuwapokea wageni kutoka Taylors of Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. Taylors na NCP wanashirikiana na TIST an wakulima wa chai katika viwanda vilivyochaguliwa kusaidia wakulima kupata mapato zaidi kupitia mauzo ya tani ya kaboni pamoja na kuboresha maisha yao. KTDA ni wadau muhimu katika jitihada hizi. Maeneno ya chai maeneo yaliyolengwa na tayari yanafanya shughuli za TIST ni viwanda vya chai vya Kionyo na Imenti Factories Tea katika kaunti ya Meru County na viwanda vya chai vya Makomboki na Ngere katika kaunti ya Murang’a. Ziara ilikuwa kutoka Taylors Tea:Andy Brown, Mkurugenzi Mkuu wa Taylors Tea, Mary Godfrey na Paulo Cogan wa timu ya ushirikiano ya Wakurugenzi Watendaji, Henry Boocock, mnunuzi chai na Joanne Gray ambaye anasaidia ushirikiano ya Wakurugenzi Watendaji. Mr Kithae Njeru, mkuu wa KTDA Foundation, alijiunga na kundi pia. Simon Brown, Mkurugenzi Mtendaji wa Natural Capital Partners alijiunga na timu ya TIST ya Ben na Vannessa Henneke, Patricia Wachuka na Kimani Mwangi. Eunice Wambui, Dorothy Naitore na Jeniffer Kithure wa Baraza la Uongozi walijiunga na mikutano siku ya pili ya ziara hiyo. Katika siku ya Kwanza ya ziara, mnamo Machi tarehe sita, timu ilikutana katika kiwanda cha chai cha Makomboki ambapo walikuwa na vitambulisho vifupi vilivyoongozwa na Meneja wa kitengo cha kiwanda na naibu wake. Baadaye, timu ya iliendeleza ziara yao ya mashamba.

Timu ilitembelea shamba la TIST lililo katika eneo la Kairitu ambapo mkulima mpya wa TIST alikuwa amepanda miti takriban mia moja na ishirini na sita ya miparachichi. Timu hiyo baadaye ilihudhuria mkutano wa Cluster ya TIST ya Gatiaini. Watu sabini na wawili (72) walionesha nia ya kujiunga na TIST pia walihudhuria. Wageni walipata nafasi ya kuingiliana kwa uhuru na wakulima, na kushiriki katika mafunzo ya TIST katika mikutano ya Cluster. Pia walimtembelea mkulima wa TIST ambaye tayari alikuwa ashajenga kitalu cha kukulia miti na ploti ya Kilimo Hai (Conservation Farming (CF)), na baadaye walimtembelea wakulima katika eneo la Kanderendu eneo aliyefanya mazao tisa ya maua, akipewa usaidizi na mradi wa maji unafadhiliwa na Taylors. Maeneo mengine yaliyotembelewa yalikuwa shule ya sekondari ya Kanderendu na kichaka cha TIST kilichokuwa na mizinga kumi na sita ya nyuki na kitalu cha kukulia miti. Siku ya pili ya ziara iliyojumlishakuzuru kiwanda cha chai cha Ngere. Huko kiandani, wageni walichukuliwa kwa vitengo vya usindikaji chai / hatua. Baadaye, kulikuwa na mikutano katika majengo ya Kiwanda ambapo TIST walifanya uwasilishaji.Mlo ulioandaliwa uliruhusu kubadilishana na uzalishaji mzuri wa mawazo kati ya wanachama wa Taylors Collaborative CEOs na Baraza la Uongozi lawanachama wa TIST. TIST Kenya Kupokea Wageni Kutoka Taylors of Harrogate, KTDA, na Natural Capital Partners. KISWAHILI VERSION 6 K uosha mikono kwa sabuni ni njia moja iliyo katika njia bora na zenye gharama nafuu zaidi katika kuzuia magonjwa ya kuhara na nimonia, ambazo pamoja husababisha vifo vya watoto wengi katika Kenya. Mikono mara nyingi hubeba vijidudu kutoka kwa mtu mmoja hadi kwa mwingine, kupitia kuguzana au kupitia kuguza mahali. Watu wanaweza kutambaza bacteria kupitia kuguza mikono, nywele, pua na nyuso za wengine. Mikono ambayo imeguza mavi ya mtu au mnyama, maji ya mwili kama makamasi na vyakula ama maji yaliyochafuka hubeba bacteria, virusi na vijidudu vinavyobeba magonjwa. Kuosha mikono kwa sabuni husaidia kupitia kuhinikiza uambukizaji wa ugonjwa. Kuosha mikono kwa maji pekee husaidia kidogo kuliko kuosha kwa sabuni kwa upande wa kutoa vidudu. Uoshaji mikono ulio bora ni kwa sabuni na kwa muda wa sekunde nane kufika kumi na tano, kukifuatiliwa na kusuuza na maji yanayomwagika. Wakati muhimu sana wa kuosha mikono kwa sabuni Zifuatazo ni saa muhimu za kuosha mikono yako: 

1. Kabla na baada ya kula vyakula na vitafunio 2. Kabla ya kuwatunza watoto wadogo 3. Baada ya kuguza maeneo ya umma. 4. Kabla na baada ya kutayarisha vyakula, sanasana nyama, kuku au vyakula vya kutoka baharini 5. Baada ya kutumia choo 6. Wakati mikono ni chafu 7. Baada ya kuguza wanyama 8. Wakati wewe au mtu aliye karibu nawe ni mgonjwa Usafi : Kuosha mikono. Utambuzi wa uoshaji mikono kwa sabuni Uoshaji mikono unawezekana kuwa muhimu zaidi wakati watu wanakutana (shuleni, maofisini, makanisani, mikutanoni), ambapo wagonjwa wapo (hospitalini, maskani ya ulezi), mahala chakula kinatayarishiwa na kugawanwa na manyumbani, sanasana walipo watoto wadogo na watu wazima wagonjwa. Kituo cha kuoshea mikono baada ya kwenda choo kilicho rahisi kutengeneza Kituo rahisi zaidi ni kuwa ni kuwa na mkebe uliojaa maji nje ya choo. Sabuni yapaswa kuwepo. Hata hivyo, njia hii si nzuri sana kwani watu watahitaji kushika kibuyu kabla na baada ya kuosha mikono jambo ambalo bado litasambaza vidudu. Njia badala ya kuosha mikono ni kufanya kituo kama ifuatavyo: 

1. Tengeza sura ya mbao iliyo na msumari katikati wa kushikilia pegi. 2. Tengeza shimo la kuchukua maji machafu kwa kuchimba shimo likizunguka sura na kulijaza mawe. Hili litaruhusu maji kuingia mchangani. 3. Chukua mkebe mkubwa uliofunguka juu (pipa au kibuyu kilichokatwa) na ukijaze maji. 4. Tafuta mkebe mdogo zaidi uliofunguka juu, kama chupa ya maji iliyokatwa. 5. Toboa shimo upande wa chini wa mkebe huu na huongeze mkono wa kuushika. 6. Ingiza mkebe mdogo kwa ule mkubwa ili kuujaza maji. 7. Tundika mkebe mdogo kwa pegi ili maji yaanze kutoka kidogo kidogo kupitia shimo kama kwa tapu ya maji. 8. Osha mikono yako kwa sabuni. Ubora wa njia hii ni kuwa unaguza mkebe mdogo mara moja pekee kuujaza maji. 

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 April 2017

 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kikamba Version Kwiana thini wa TIST: Ngwatanio yaku na kikundi ni iendee na kwiana? Page 2 Utethyo ukwendeka, Mukwatiia wa Utongoi wa kanzu ya TIST. Page 3 TIST: Niki kakundi kaku kethiwe na kena miti mbee wa 500 nikana kavikie ndivi. Page 4 Ngwatanio ya TIST Kiriogo: Ithyi twina utanu kukwata ndivi. Page 4 TIST Kenya kukwata aeni kuma Taylors of Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. Page 5 Utheu na Kuthesya: Kuthamba Moko. Page 6 Patricia W Inside: Ngwatanio ya TIST Kiriogo: Ithyi twina utanu kukwata ndivi. KIKAMBA VERSION 2 T IST Kenya ni iendee na kuthathaa kwa mituki na uvikia isio nzau.Thini wa myaka ina mivituku (kuma 2013), TIST ni ithathaite na kuvika isioni ta sya kaunti ya Masaku (Machakos), 

Nyamira, Trans-nzoia, Murang’a na oivindani ikuvi thini wa Makueni na Taita Taveta. Tuithuk ngwatanio imwe ya miao kuma UK yitawa Freshfields,TIST ni iseuvitye kwatanio kauta. Nthini wa Masaku twi Yatta vala vena ngwatanio inya yu ila syivo na ni ngwatanio ya Kakumini, ngwatanio ya TIST Kaluluini, uma vamwe na TIST ngwatanio ya TIST Mamba na ngwatanio ya TIST Ndalani. Nthini wa Myamira twina ngwatanio ya TIST Ekerenyo, ngwatanio ya TIST Etono, ngwatanio ya TIST Gesura, ngwatanio ya TIST Kibirigo, ngwatanio ya TIST Matorola, ngwatanio ya TIST Ratera, ngwatanio ya TIST Sungoiga na ngwatanio ya TIST Ria kimai. Nthini wa Tans-Nzoia twina ngwatanioya TIST Kesogoni, ngwatanio ya TIST Munyaka na ngwatanio ya TIST Kapasa. Kwisila wiw’anoni witu na Taylors of Harrogate vamwe na International Tea and Coffee buying company nituendee na uthukuma na aimi ma maiani kuma kambunini 4 sya KTDA ila ni: Ngere na Makomboni ila syi kauntini ya Muranga vamwe na Kikonyo na Imenti ila syi kauntini ya Meru. Woni wa TIST ni kwikia tukundi vinya na memba maasyo vamwe na kuola mathina ala maetetwe ni utemi wa miti, yua na munyao kwa nzia ya kwona nzia ila nzeo ya kuete maendeeo ma kwikala ta uvandi wa miti, nima itonyeka, uima wa mwii na liu.TIST ingi nitatite kunengane utethyo wa ivinda iasa kwa ala me tukundini tunini kwa nzia ya kuta greenhouse gas Credits (GhG). Kwina kwa kila kakundi nikwavata na niwendi wa TIST kwona kila memba wa kakundi aiketha vaita wa TIST ula utonya utetheesya kwailya mathayu na ukwati wa kila memba. Kwisila nzia ya uvandi wa miti, aimi amwe ma titi nimatungite livoti ya ngwatha nzeo, ukwati onakuvikia kwia kilungu kwimwe kwa ikundi sya kutethania kwa nzia ya kuta miti ya uvanda, ngu, matunda, liu wa indo, uki wa nzuki, wongeleku wa unou wa muthanga na kwaila kwa muthanga kwa kuthambalalia kiw’u. Kwa nzia ya nima ya kusuvia, aimi nimakusiie wongeleku wa ngetha, unoi wa muthanga, uoleku wa muthanga kukuwa, minoo minini ya nima na moseo angi. Uima wa mwii na kisomo iulu wa maliu nutetheesye aingi kwisuviana na mauwau ala maetawe ni kukosekana kwa maliu amwe mwiini. Ingi kwisila kwa maiko ma TIST ma usuvia mwaki uoleku wa ngu na syuki ivinda ya kuua. Wianu nthini wa kakundi kenyu? Kakundi kenyi kanini nikaile kwikala nthi na kusisya mwianite ata kuma mwalika nthini wa TIST. Muvandite miti yiana?

 nimitiyiana ata ya matunda na ya kiene? Ni aimi meana ata menyu matatite nima ya kusuvia (CF)? Ngethat ya nima ya kusuvia na ngetha ila ingi syina kivathukanio? Ni memba meana mena maiko ma usuvia? Ve umwe wenyu utatite kuseuvya kivuio kya kitanda? Wakwata mausungio mailye ata? Mwina mawalanio mau ma mbua yukite? ni itambya yau ukwosa ya unenge ngwatanio yaku Kwiana thini wa TIST: Ngwatanio yaku na kikundi ni iendee na kwiana? KIKAMBA VERSION 3 vaita? Ni miti yiana ata uvangite kwongela kwa kuvanda mbua ino? Wina isio siana ata useuvitye kwondu wa nima ya kusuvia? Mwienda ivuio sya kitanda siana ata na syina mbeu yiana ata kwondu wa mbua ino na ila yukite? Wina mawalanio angi meva? lilikana, kwa kakundi kanini kwithiwa na vaita kwa ene, nimaile uvanda miti mbee wa ngili itano nthini wa myaka itano yambee mamina uklika nthini wa TIST. Ikundi imwe sya TIST iyaaisa uvikia mwolooto woo, onakau mbingi nivikiie. Kwandaia umbania livoti ya kakundi kaku unengane nthini wumbano wa ngwatanio yenyu. Itya utethyo na mawoni kuma tukundini tungi kwailya Walanio wa meko menyu mena woni (Action plan for growth with goals) (Conditions of satisfaction - COS). 

Vena Kwiana nthini wa ngwatanio yenyu? Nthini wa wumbano wa ngwatanio yenyu kunikilai kwiana kwenyu. Ni miti yiana ata ila ngwatanio yenyu yinayo? mwina tukundi twiana tuandikithye? Mwina miti yiana ata ila muvandite kila mwaka? Mwina isio siana ata sya nima ya kusuvia ila muneekie mbua thelu na mukwika mbua ino? Mwina aimi meana ata mekwika nima ya kusuvia, uki wa nzuki, kuvanda miti nguumoni sya mbusi, kuvanda miti ya matunda, maiko ma usuvia mwaki, ivuio sya kitanda? Mwina mwolooto mwau wa mwaka uyu? ni miti yiana ata mukwongela, nima ya kusuvia, maiko ma usuvia mwaki, ivuio sya kitanda, miti ya matunda na ya kiene? Mwina mwolooto ingi mwau mwinaw’o? Thini wa uthiani, ni tukundi twiana ata tunavitukithiw’e nthini wa myai 18 mithelu? mwina mivango myau kutuma kila kakundi kavitukithw’a nthini wa mya 18?

 Nthini wa ndivi ya tukundi tunini, ni ikundi siana ata iokwatite ndivi ya Uthuthio? na niikundi siana mbitukithye kukwata ndivi ya uthuthio nundu wa uvikia miti 500, nimeekiie saii wiw’ano wa GhG na ni avituikithye nthini wa myai 18? na nimena mateavitukithye? kutumi kya ulea uvitukithw’a nikyau? Mwiika atana kumatethya na kumathuthya ala mateavitukithye? Mwina miao yiva ya kwianiwa na kuvikia mwolooto nthini wa ndivi ya tukundi? Atongoi ma ngwatanio mekulw’a kuthukuma vamwe na athukumi ma ngwatanio kuseuvya livoti na Itambya ya kwika kuvikia kwiana na mwolooto (Conditions of satisfaction - COS) na kumaente nthini wa wumbano wukite wa ngwatanion na kutuma nthini wa GOCC na utongoi wa kanzu. U tongoi wa kanzu yaTIST Kenya nuumatha mundu waile kutetheesya nthini wa timu ya utongoi wa LC kwa kuandika livoti, kuandika notes, kuandika mawoni iulu wa soko and wia ula ungi wanewa ni LC. Ethiwa wina utuika na wina wendi wa uthukuma na aimi kwailya mawithyululuko, wi musomu computer na wina utuika wa utumia internet, email na wina kisungu kiseo kiandike na kya uneena, niwendete uthukuma na andu na wimuseo kwa uandika kila kyaneenwa, kutunga livoti, kuandika mawoni, kwandia tuma valua wa ukulya wia vamwe na CV kwi Eunice Wambui kwa Email ino:- mbee wa matuku 30/04/2017. 

Utethyo ukwendeka, Mukwatiia wa Utongoi wa kanzu ya TIST. KIKAMBA VERSION 4 Ngwatanio ya TIST Kiriogo: Ithyi twina utanu kukwata ndivi. T ukundi twingi nitwithiitwe tuikulya niki tuteukwata ndivi na meba miti itavikite 500. Kwambiia, ndivi ino inenganawe mbee wa nzeve itavisaa itanambiia kutewa. Ni viasala, nthini wa viasala andu mathukumaa na kithito kukwata vaita. Kwa viasala w’oonthe kukwata vaita utumiku waile ikala withi na utandithya wi yiulu. Youla kakundi kena miti minini utumiku wa kuvitukithya withiawa iugu kwa kila muti. Na kwoou utumiku wa kuiza uyithia wi yiulu. Ingi utumiku wa kuthiana, kukunikila na kuvitukithya kwa kila tani withiawa iulu. kwoou uyithia vaina vaita yila utumiku wi iulu na kwiiu tukwata wasyo. Nikana wikale wina vaita nthini wa TISTna kukwata vaita kwa kakundi kaku, niwaile ikiithya kana kakundi kaku nikavanda miti ingi mbua ino. 

Walanio wa TIST wendethasya miti ngili itano kwa kila kakundi nikana withie nikavikia ukwata vaita wa nzeve itavisaa na vaita ingi sya miti. Tukundi tumwe nitwithiitwe tuiteta kana miti kuma ni kitumi kimwe kyoo kya kwithiwa matena miti italika.Aimi ma TIST nimasakuite, makathima na kuikiithya kana kivuio kya kitanda nikitetheesye vanen kwa kwithiwa miti itonya kumiisya itina wa kuvandwa miundani. Kwandaia neenanisyai iulu wa nzia sya useuvya kivuio nthini wa wumbano wenyu wa kila mwai na ingi nthini wa wumbano wenyu wa ngwatanio kuete mawoni kivathukanio. I thy, ngwatanio ya TIST Kiriogo twina utanu nundu wa ukwata ndivi ya miti, Ngwatanio ya TIST ya Kiriogo yithiawa nthini wa kisio kya Laikipia. Nitwalikile nthini wa tist mwaka wa 2008 kwisila kwa TIST Social Enterpreneureship (TSE) kwa uthuthio wa Jkinarris Gachoya. Nthini wa ndivi ila tunakwatie tukundi miongo ili na twili (22) nitunakwatie ndivi yatwo. TIST: Niki kakundi kaku kethiwe na kena miti mbee wa 500 nikana kavikie ndivi. Ngwatanio ya TIST Kiriogo: Ithyi twina utanu kukwata ndivi. KIKAMBA VERSION 5 M wai wa katatu matuku 6 na 7 2017 TIST Kenya maina utanu kuthokewa ni aeni kuma Taylors Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. Taylors na Naturakl Capital Partners.

 Taylors na NCP nimeuthukuma vamwe na TIST na Aimi ma Maiani ma kyai kuma isioni ila syina kambuni sya uthia maiani na kutetheesya aimi aya kwithiwa na ukwati kwa kuta tani sya carbon (nzeve itavisaa) na kwailya mikilile yoo. KTDA niikwete mbau walanio uyu. Isio sya maiani ila syelekelwe na syambiie uthukumana na TIST ni Kionyo na Imenti kuma Meru Kaunti na Makomboki na Ngere kuma Murang’a. Ndembea ino yaina andu kuma Taylors Tea ala ni:Andy Bwown Managing Director of Taylors Tea, Mary Godfrey na Paul Cogan ala ni timu ya CEO, Henry Boocock muui wa maiani na Joanne Gray ula ukukwata mbau ngwatanio ya ma CEA. Mr. Kithae Njeru ul;a ni munene wa KTDA Foundation niwalikanile na kikundi kii. Simon Brown managing Director Natural Capital Partners niwalikanile na timu ya TIST ila yaina Ben na Vannessa Henneke, Patricial Wachuka na Kimani Mwangi, Eunice Wambui, Dorothy Naitore na Jeniffer Kithure wa utongoi wa Kanzu ya TIST nimalikanile na kikundi kii muthenya wakeli. Muthenya wambee matuku 6/3/2017 nimakomanie na timu kuma kithii kya mainani kya Makomboki na veethiwa na kwiyielesya kula kwatongoew’e ni Factory Unit Manager na Vice Chairman of the Factory. Itina wa uu nimaendie utembea miundani.Timu ino niyatembeie muundani wa TIST wa Kairitu vala vena muimi mweu wa TIST uvandite ikolovea ivika 126. Timu ino iyasyokie yathi ngwatanio ya TIST ya Gatiaini , vala andu 72 eu maina wendi wa kulika nthini wa TIST. Aeni nimeethiiwe na ivuso ya kuneenania umwe kwa ungi na aimi na ala mookite umanyiw’a ni TIST nthini wa wumbano wa ngwatanio. Nimasyokie mavika kwa muimi ungi wa TIST ula wina Kivuio kya kitanda na wina kaploti wikite nima ya kusuvia(CF), nimasyokie mathi ingi kwa muimi wi kisioni kya Kanderendu ula wina mithemba 9 ya horticulture crops utumiite kiw’u kiiviwe ni Taylors. Kungi mavikie ni ta sukulu kwa sekondali wa Kanderendu and mitibni ingi ya TIST ila yina kivuio kya kitanda na myatu 16. Muthenya wakeli ni matembeie kisioni kya kithii kya maiani kya Ngere. Aeni aa nimatembeiw’e kithiini kii na kwonw’a undu maiani mathiawa itambya kuthi yila yingi. Itina nimeethiiwe na wumbano ovau kithiini vala TIST moonanisye utuika woo. 

Nimeethiiwe na ivinda ya kyauya kya muthenya na matonya uneenania na kuvinduana mawoni na amemba ma Taylors Collaborative CEA na amemba na atongoi ma Kanzu ya TIST. 

TIST Kenya kukwata aeni kuma Taylors of Harrogate, KTDA na Natural Capital Partners. KIKAMBA VERSION 6 K uthamba moko na savuni ni nzia imwe itethiawa na ngalama ya kusiia uwau wa kwituua na kyambo ila ni imwe kati wa mowau ala moaa syana thini wa nthi ya Kenya. Moko kaingi nimo tusamu kana germs ila ietae uwau syisilaa kuma munduni umwe kuthi ula ungi kana kuma vandu mundu weekwatila. Andu ni unyaiikya bacteria kwa kukwata kw’oko kwa mundu ungi kana swii, iny’uu kana uthyu. Moko ala makwata mai ma mundu kana nyamu, kiw’u kuma mwiini ta kimia ni uthokoany’a liu kana kiw’u kila kitonya uwasya andu angi. Kuthamba moko na savuni nikusuviaa kunyaaiika kwa bacteria kana tusamu tula tuetae uwau munduni. Kuthamba moko vate savuni kunyumasya bacteria kana virus syothe mokoni, indi wathamba na savuni vandu va sekondi ta 15 na kwithambukya nikuvetaa tusamu tuu. Ivinda yavata ya kuthamba moko na savuni. 1. Mbee na itina wa kuya liu kana matunda 2. Mbee wa kukwata mwana 3. Itina wa kwikwatila vandu vatumiawa ni andu aingi 4. mbee na itina wa kuseuvya liu munamuno nyama, nguku kana makuyu 5. Itina wa kutumia kyoo 6. Yila moko mena kiko 7. Itina wa ukwata nyamu 8. Yila we kana umwe wenyu ni muwau. Utheu na Kuthesya: Kuthamba Moko. Kumanya na kumanyithany’a iulu wa kuthamba moko na savuni. Kuthamba moko kaingi nikwaile vala andu aingi makomaniaa ta sukulu, kanisa, mbumbano, Vala andu awau kana matonya ukwatwa ni uwau kwa mituki mai ta masivitali vala liu ukuuwa na kuawa na misyini munamuno vala ve syana nini na andu aima mii yo itena vinya wa kukita mowau. Vandu vaseuvitwe va kuthambia moko itina wa utumia kyoo kwa ngalama ninini Nzia ila yi laisi vyu nikwosa katoma kwikia kiw’u na kwia nza wa kyoo vamwe na savuni. 

Onakau nzia ino ti nzeo nundu mundu nonginya akwate katoma kaa mbee wa kuthamba na itina undu ula utonya utuma germs iendeea na kunyaiika. Kindu kya uthamba moko nikitonya useuvya uyu 1. Seuvya vulemu ya uvwau yina musumaa kati ta kikuli. 2. Seuvya iima ya ulika kiw’u kula kyathamba moko na yiima yiu uyususya mavia nikana kiw’u kilike muthangani 3. Mantha itoma yime ikunue kana utile katoma na uyususya kiw’u. 4. Mantha suva munini uu na utila 5. Seuvya iima inini yila itomani vaaya ungu na uyukia kwoko 6. Inda ula suva yila itomani yikiw’u wusue 7. Isilya ula suva kila kikulini withie kiw’u kyambiia uma ta muvelekini 8. Thamba moko na savuni Useo umwe wa nzia ino ni kana ukwataa kasuva kaa katue oimwe yila ukwikia kiw’u. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 April 2017 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kipsigis Version Etunotet en TIST: Tos miten etunotet en kilasta ak en kurubit? Page 2 Kimoche toretet koyob chito ne toreti leadership council. Page 3 En TIST komwoe kole en kurubit konyolu kotinye ketik che sire 500 asi konyor kelibonchi.Page 4 Echek Kilasta nebo kiriogo ko kiboiboi amun kogenyoru melekwek. Page 4 TIST Kenya ko kikonyor toek koyab Taylors of Harrogate, KTDA ak Natural Capital Partners. 

 Tililinda ak Sanitation: Kounet ‘ab eunek. Page 5 Patricia W Inside: Membaekab Kiriogo komiten tuiyetab Kilasta koboru vochaisiekwak chebo melekwekab ketikwak. KIPSIGIS VERSION 2 T IST Kenya ko kigotigak en choginet kot koi komosuwek che lelachen. En kenyisiek angwan che kikobata kongeten (2013), ko TIST ko kigoit komosuwek kou Machakos, Nyamira, Trans-Nzoia, Muranga couties ak en konegit koite makueni ak Taita Taveta. Kiginam boiset ak UN based law firm, freshfields, ak kigotesak kotoo TIST klistaisiek che chang. En machakos komiten yatta. Miten klastaisiek 4 che kogoto choton ko: Kakumini, Kaluluini, Mamba ak Ndalani. En nyamira ketinye Ekerenyo, Etono, Gesura, Kabirigo, Motorola, Ratera, Sungoiga ak Riakimai TIST Kilasta. En TransNzoia ketinye kesogori, munyaka ak kapsara TIST Kilasta. En kobun koyometabge ak Taylors of Harrogate,an international tea and coffee buying company,che boisie ak temik chebo chaik chebunu factorisiek 4 chebo KTDA choton ko Ngere, Makomboki en muranga, kionyo ak Imenti en county nebo meru. En keret nebo TIST ko kigonyor kurubisiek kimnatet nebo teretab Musugetab ketik en osnosiek, kemeusiek ak rubet ye kingobit kotestai minetab ketik en biik ak kotestai komin biik minutik, ribetab tililinto ak en omituogik.Tinye kora TIST kounetab koristo nebo kasarta negoi nenyorunen kelunoik kurubisiek che chang che tesetai en aldaetab koristo. 

Tagat anyun kurubit age tugul ne etu en TIST. Tinye maget nekararan TIST ye kere kogiletab gei en kurubit ye itin konyoru kelunoik ak sobet ne kararan ak melekwek asi komuch koet kurubit ak Kilasta. Miten kora kou Minetab ketik komwa che chang kole nyorunen kelchin ye oldo logoek, kwenik, omitwogikab tuga, kumiat, katoldoletab ngungunyek ak sobetab minutik anan ko tiony ne sobe en ole menye, miten kotesosei beek en oinosiek,miten kora koletab minutik en imbaret ne ma kibat kinyorunen kesutik chechang, miten teretab ngungunyek en imbarenik, bosetab kiboitinik ak kenyoru konetisiosiek ak chechang. Miten kora koigab maa chebosien kwenik che ngerin en korigiok. Etunatet nebo kurubingung? En nguni onge teb gwony kurubit ak kobchei keret ne miten en kurubit ye kingoto kochut TIST. Tos Etunotet en TIST: Tos miten etunotet en kilasta ak en kurubit? KIPSIGIS VERSION 3 T IST Kenya leadership council komogingei chito ne yamatgei asi kotoret LC en note taking report writing , marketing proposal writing and other duty that LC may instruct. 

Angot komiten chi netinye maget kobois ak temik kogil en waletab emet konyolu ko computer literate with good knowledge of internet , E-mail, well spoken & writtern in Eglish , A team player and good in note taking, report writing, marketing proposal writing please send your application letter accompanied by your curriculum viate to Eunice wambui via Email eunicewambui@tist.org not later than 30thAPRIL 2017. tinye chitugul ketik chetian? En choton itinye kwata ketik chebo logoek ak chebo kipkaa? Ata biik che kigoyomda C.F, tos tinye terchinet? Tos ata chetinye koigab maa? Tos ata chetinye kabeti ne kanabtaat? Ne wolutik neitinye enguni nyone robta? Ne anyun ne imogini kurubit konyorunen kelchin?tos ata ketik che imine? Tos koichobchigei keringonik chebo C.F ? Tos otinye kabeti ata ak ketik chekimine? Ak ne kitage ne omoginigei? Obwate ole kit nekararan en kurubit ko konyor temik chebo kurubit ketik 5,000 kongeten ingeto TIST en kenyisiek 5 che chang kotomo koit ak alak kotinye. Tet anyun tetutik chebo kilasta ak iborchi biik en tuiyetab kilasta asi koitigei en bcheetab kobwotutik. Etunet en kilasta nengung? Yon miten tuyetab Kilasta ogorchine etunotet nemiten en okwek.Tinye Kilasta ketik ata? Tos ata biik che ko kobwa che toek? Tos ata ketik chekotesak en kila kenyit? 

Tos ata biik chetinye C.F, Chetinye segemik, ketikab logoek, maisiek, ak betisiek?. Ne toginetabgei ne otinye? Tos ketik che kotesak, C.F, maisiek, kabetisiek, ak ketikab kipkaa, ak nekitage ne ogere? En kilasta kotos miten kurubisiek atau che kigonyor koitetab ketik en orowek 18? Ne onyun ne omuche oyai kot konyor kurubisiek koitet en orowek 18? En libanet kotos kikonyor kurubisiek atau rabisiek? Tos miten atau che tinye ketik chesire 500,chetinye koyonchinetab GHG ago kikonyor koitet en orowek 18 che kikobata? Tos ata chetomo kiiti ketik ago amunee? Tos ogochini nee anan olenchini nee icheget, nee yametabgei neotinye ak kabwatwet nee en libanetab kurubisiek? Kondoik tugul chebo kilata konamgei eun ak kiboitinikab kilasta ak kotet tetutik chebo kilasta asi kokochi biik en tuiyet ak koyokto koba GOCC ak leadership council. Kimoche toretet koyob chito ne toreti leadership council. KIPSIGIS VERSION 4 Membaekab Kiriogo komiten tuiyetab Kilasta koboru vochaisiekwak chebo melekwekab ketikwak. C he chang en temikkotinye tebutik kole amunee asi monyoru rabisiek yon moite ketik 500. Miten kouni niton ko chobetage nebo altaetab koristo,niton ko mungaret. En mungaret ko miten kokiletabge en biik asi konyor kelunoik chemiten barak.En chuton tugul asi kosich faida, che kagibosien konyolu komiten nguony ak kialda en beit ne mitenbarak. Angot kotinye kurubit ketik che ngerin komiten barak koitetab ketik age tugul kounoton libanetab kurubit neu noton agine.Amun miten kiboitinik chebo kereet ak chigilet ago boisien ichek tanisiek che tinye ketik ak niton komiten barak melekwek che nyoru agichek ko ne mutiny kenyoru asara. Asi konyor kurubit kelunoik chebo barak ko kotes ketik en kila kenyit kot koit konyor ketik K itinye boiboiyet amun kogenyoru melekwek chebo ketik. Kimiten komostab laikipia, kigitou kechut TIST EN 2008 kobuni social entrepreneurship effort lead by Jinarries Gachoya. En Kilasta nenyon ko kigenyoru kurubisiek 22 melekwek chebo ketik. En TIST komwoe kole en kurubit konyolu kotinye ketik che sire 500 asi konyor kelibonchi. 

5,000 konyoru kurubit tononet ne kararan ak kogimit en melekwek.Tinye kurubisiek rirek amun motinye ketik.oret ne kararan koni ocheng otou kabeti ne kararan amun moite kobek ketik en kabeti ongalalen en tuiyet ne otinye en wigit ana ko en arawa en kila Kilasta. Echek Kilasta nebo kiriogo ko kiboiboi amun kogenyoru melekwek. KIPSIGIS VERSION 5 E n arawetab somok 6-7, 2017 TIST kenyakotinye boiboiyet neo missing amun kirutechi toek koyab Taylors of Harrogate, KTDA ak Natural Capital Partners, Taylors ak NCP koboisie tugul koboto TIST ak temik chebo chaik en kebeberwek che kikelewen asi kokimit asi konyor chepkodok chebo kayumanikab koristo en tanisiek asi konyor sobet ne kararan en mengotenyuwan. KTDA ko agenge en chegonu toretet. Choton che lewenotin chetinye boisietab TIST ko. Kinyo ak Imenti Tea Factory en Meru County ak Makomboki ak Ngere Tea Factory en Muranga. Toek che kibunu Taylors Tea: Andy Brown, managing director of taylors tea, Marry Godfrey ak Paul Cogan of the Collaborative CEO team, Henry Boocock, atea buyer ak Joanne Gray who support the collaborative CEO team. Mr Kithae Njeru head of KTDA foundation joint the group. 

Simion Brown managing director of natural Capital Partners joint the TIST team of Ben ak Vennessa Henneke, Patricia Wachuka ak kimani mwangi. Eunice Wambui, Dorothy Naitore and Jeniffer Kithure of the leadership council konyo koyomoge ak toek en tuiyet nebo oeng En betut nebo tai nebo ruitoito 6th March kogagoyomogei kotuyechi Makomboki Tea Factory kotoo koyai noiyet en Kasarta nenuach ne kintochin factory unit manager ak vice chairman nebo factory, ye kingobata korutechi temik. Kirutechi kiprutoinik imbaretab kairitu ole kigagol ketikab avocado ketik 126. Kiruto koba tuiyetab kilasta nebo Gatiaini ole kikinyorta biik 72 chelelachen che kimiten kotoo konam kobwa Tist.Kitestai ak ruitoito kot koit konyor temintet nekitinye kabeti ak C.F plot ak komiten yoton konyor chi nekitinye minutik che terchin 9, ne kiboisien beek chekibunu toretetab taylors. komoswek alak che kiba ko kou: Kanderendu Secondary School ak konyor temintet nekitinye moingonikab sekemik 16 ak kabeeti. En betutab oeng kokiba agoi Ngere Tea Factory, Koit Ole Kimiten kosibutik chebo machanik. kiba kot koit kasarta nekibartage akichek bikab TIST. Ye kin koit omusietab beet kwen kobit anyun bcheetab ngololutik ak kobwotutik en toek tugul chekimiten yoton, Taylors collaborative CEOs ak TIST Leadership Council Members. TIST Kenya ko kikonyor toek koyab Taylors of Harrogate, KTDA ak Natural Capital Partners. KIPSIGIS VERSION 6 K ounet ‘ab eunek keboishen subunit ko agenge en oratinwek che nyumnyumen che kimuche keistoen miandab diarrheal ak pneumonia, che alak en mionwogik che kigore meoshek ‘ab logok en Kenya. Eunek ko ole bune pathogens koibe mionwogik koba borwekchok, kongeten chito age agoi age, yon kagigat ‘ge anan kenam inat. Bik komuche koib bacteria agoi chito age yo kotuyo eunek, sumek, serunek ak togochik.Eunek che kagotiny tuguk ‘ab tyong’ik anan ko chebo chito , bek chebo borwek aka k chemiten serunek, ak omitwogik che contaminated anan ko bek komuche koibot bacteria, viruses ak parasites koit borwek ‘ab bik . kounet ‘ab eut kobore tyong’ichuton. Kounet ‘ab yet ak bek icheget komoyome kobar tyong’ichuton agoi ketesta subunit . Kounet ne kararan nebo eut kotore saaishek 8 - 15 seconds, agityo kerinsen ak bek icheget. Saishek che mogchinge kounet ‘ab eut. Ichochu ko saaishek che mogchinge kounet ‘ab eut: 

1. Kotomo keomishe ak yon kageomishe. 2. Kotomo kebai lagwet. 3. Yon kaginam inatushek. 4. Yon kimoche kechob omitwogik ak yo kagochobok sansana banyek ak ingogenik ak chebo oinoshek. 5. Yon kageboishen toilet. 6. Yon muren eunek. 7. Yon kogitiny tyong’ik 8. Yon imyoni anan komyoni chi age. Konet ‘ab bik agobo kounet ‘ab eunek. Kounet ‘ab eut kobo maana sanasan en ole chang bik congregate (sugulishek , offices, kanisoshek,tuyoshek), ole mitenbik chmyondos kou (sibitalishek, nursing homes), ole kichoben omitwogik en korigchok, sanasan ole miten logok ak bik che yechen. Kit negimuche keboishen kiunen eut yon kagebunu toilet. Facility initon ne mingin ko itinye jerry can ne kaginyit bek water agityo kinde pi en latrines.sapunit kora konyolu kebishen. Lakini , oranitn komakararan angamun tinye bik jerry can yon iune eunek agityo kosibtot germsKit age ne kimuche keboishen kiunen eunek kechobe kou ni: 

1. Chob frame nebo bogoinik netinye kipchumariat en kwenet nekingobunen. 2. Chob ole pune bek yon kagiundo en ng’weny ole negit ak frame inoton ak kinyit ak koiwe. inoniton kotoreti bek koba ng’weny. 3. Cheng’ container newo (jerry can ne kakiti koyatag) agityo inyit ak bek. 4. Cheng’container age neming’, neu chuboit ne tilat. 5. Chob konda ne kiten en chupoiniton ak inkoig handle. 6. Irogten chuponoton koram bek chemi en newo. 7. Agityo ingopu chupoit ne ming’in en kipchumaryandanikan, itendenunen bek konyigan. 8. Iunen anyun eut bechuton ak iboishen sapunit. Uzuri nebo oraniton ko, kitinye chupoit ne mingin mara ang’enge kityo asikobwa bek. Tililinda ak Sanitation: Kounet ‘ab eunek.