Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 July 2014 Newsletter
Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org English Version USAID Mission Director, Karen Freeman, Laikipia County Governor, H.E Joshua Irungu, Ben Henneke, Clean Air Action Corporation President during TIST-USAID 5 years of successful partnership celebrations held on June 2, 2014 at Nanyuki Social Hall.
TIST Farmers Celebrates Fives Years of Successful Partnership with USAID. Page 2 Group of Cluster Council (GOCC) Representatives Attend 2 day seminar immediately after the TIST-USAID Partnership Celebrations. Page 3 TIST: Leadership Council Members Elected by GOCC Representatives. Page 4 TIST: Conservation Farming. Page 5 TIST: TIST Farmers Work to Protect Biodiversity. Page 6 Inside: ENGLISH VERSION 2 O n June 2 2014, more than 300 TIST representatives and invited guests gathered at Nanyuki Social Hall to appreciate and give their gratitude to a wonderful partnership TIST Farmers had with USAID. USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence farmers who plant trees on degraded land to improve their livelihoods and food security. USAID has supported TIST with funds to implement key sustainable programs. TIST acknowledges this support with great appreciation and gratitude. In 2009, USAID renewed her commitment to TIST to continue serving farmers in such areas as Indigenous Tree Program, Riparian Program, TIST Expansion to Mara and Mau, Conservation Farming, Clean Stoves, Biodiversity Trainings, Leadership, Health & Nutrition, and other General trainings. The event was graced by among others, Laikipia County Governor,
H.E Joshua Irungu, USAID Mission Director, Karen Freeman, USAID Kenya Activity Manager, Enock Kanyanya, Ben and Vannesa Henneke, TIST program founders, Nanyuki Member of County Assembly, KFS Officials, NACOFA Officials, County Government Officials among many other Stakeholders. Governor Irungu recalled his time working in TIST (2005-2009) acknowledging the work farmers have collectively done over the years.
He praised TIST for not only assuring tree planting but taking care of trees as they grow. He recalled TIST values which he says continue to inform his leadership at the helm of Laikipia Government.“ I am the Chief Servant of Laikipia County.” He urged Kenya Forest Service (KFS) to embrace and work with TIST for the Country to achieve the constitutional 10% forest cover. He said TIST is the program that the entire country currently needs.“ We don’t need to celebrate tree planting. We ought to celebrate trees that are surviving and growing.This is what TIST does.” Ms Karen Freeman commended TIST Farmers for their leadership and continued stewardship of the process and expansion of the reforestation and tree planting efforts.
She noted that over 55,000 TIST farmers have planted more than 13 million trees which have been independently quantified and verified, making TIST first in the world to be validated and verified by both the international Verified Carbon Standard (VCS) and the Climate, Community and Biodiversity Alliance (CCBA). It is also the first reforestation activity in the world to be issued the “Gold” certification award by the Alliance. Ben Henneke praised TIST farmers for their extraordinary effort in making TIST sustainable. He thanked USAID for their support which had impacted immensely on the lives of many TIST participants.“The money from USAID helped make TIST better and bigger than in other Countries – Uganda,
Tanzania and India. … TIST is now able to walk by itself.” Ben recalled the first seminar in February 2005 at Christ the King, Nanyuki.“ TIST KE started with 70 participants, then 700, then 7,000, and today over 55,000 farmers are involved.” He acknowledged the efforts of TIST leaders, Cluster servants for their hard work in organizing TIST for success. Participants came from 14 counties where TIST is currently present. They include, Meru, Tharaka-Nithi, Embu, Kirinyaga, Nyeri, Laikipia, Nakuru, Bomet, Narok,andNyandarua. Other counties ( come and see areas) that sent representatives were Kisii, Nyamira, Machakos and Trans Nzoia. The ceremony ended with lots of entertainment and participants meeting and making new friends. It was a lot of fun, informing, learning, engaging and entertaining.
TIST Farmers Celebrates Fives Years of Successful Partnership with USAID. ENGLISH VERSION 3 T IST-USAID Five Years of successful partnership celebrations were held on June 2, 2014. On the same day, after the event, GOCC reps ( 1 man, 1 woman) proceeded to Gitoro conference center, Meru,for a 2 days seminar. This seminar was organized in order to discuss key issues important to the sustainability of TIST Program.Among the crucial items under the agenda were; a) Discussion on how to increase the number of trees so as to maximize the carbon income for the farmers; b) Discussions and reminders on role of GOCC representatives; c) Discussions on how to run our Clusters meetings and run elections; d) Discussions on how to avoid clear cutting of TIST tree groves. How to increase the number of trees so as to maximize the carbon income for the farmers On this topic, participants listed the below actions as necessary to increase more trees; ü Encourage more farmers to join TIST. ü Establish more tree nurseries. ü Plant more trees in PDD groves.
Plant more fruit trees. ü Maintain the trees that are already planted. ü Train the farmers on seed collection. ü Quantify all the trees. ü Make prompt payments. ü Educate the farmers on the dangers of clear cutting. Roles and Responsibilities of GOCC Under this topic, participants took turns to remind and emphasize their roles as follows; ü Discover and share best practices from clusters. ü Assure high quality trainings for the clusters following TIST VALUES. ü Assure high quality quantification following TIST VALUES. ü Maintain working equipments for training and quantification. ü Report concerns and make recommendations for polices. ü Expand TIST through present clusters. ü Hold administrative hearings if a Cluster Servant is suspended ü Sharing information to the cluster members. ü Sending GOCC meeting reports and the transport expenses. Please note, each Cluster Co-leader and the Accountability person are the GOCC representative for their Cluster. How to run our Clusters meetings and run elections; Participants recalled the TIST Best Practices of holding the Clusters meetings.
They observed this approach gives everyone in the meeting an equal chance to participate as well as making the meeting well organized. Group of Cluster Council (GOCC) Representatives Attend 2 day seminar immediately after the TISTUSAID Partnership Celebrations. ENGLISH VERSION 4 A schedule of 2 hrs 30 minutes Cluster meeting should be as follows; ü Opening Prayer ( 2 minutes) ü Song – TIST Song or any other motivating songs ( 2minutes) ü Introduction – New members or visitors are introduced ( 5 minutes) ü Agenda of the Meeting ( 5 minutes) ü Training ( 1 hour) ü Reporting - tree planting,meeting report, accounting report. ( 15 minutes) ü Payments ( 20 minutes) ü Organize quantification work ( 5 minutes) ü Elections
– New Accountability person is elected, Co-leader becomes Leader and the leader rotates outs. Election is held after every four months. ( 30 minutes) ü Kujengana ( 5 minutes) ü Closing prayers ( 2 minutes) When there are no elections, your cluster meeting should ideally last for 2 hours. How to avoid clear cutting of TIST tree groves. Participants were concerned about those TIST farmers who continue to violate TIST Values and Green house Gas contract on the important need to keep their trees for long-term. TIST allows farmers to thin their trees (if closely spaced), prune branches for firewood, and cut up to 5% of the group trees each year when the trees are 10 years or older. However, when a farmer cuts down all his trees, this hurts other farmers. The amount of carbon stored in his trees is lost and therefore the profits to be earned by other farmers is reduced and delayed. Moreover, such farmer who cuts down all his trees has been receiving TIST Trainings,
Quantification and Mazingira Bora newsletters.All the expenses incurred to him are passed on to other farmers. From such observations, GOCC leaders came up with the following actions which they carried home to implement as a way of addressing clear-cutting in their Clusters; a) Talk to other farmers in Clusters meeting about the dangers of clear–cutting to the environment and how it hurts carbon business. b) Inform Leadership Council when such situations happen. c) Discuss at the Cluster meetings how such a farmer would compensate other farmers so as to cushion them from losses in carbon business. From the Cluster discussions and reports, the Leadership Council will be discussing and developing a specific policy that assures the farmers who clear cut their groves will compensate the other TIST farmers. D uring the GOCC Representatives meetings, elections were held to fill 3 spots on the Leadership Council. The election included candidates from areas not currently represented in Leadership Council. Those elected for a minimum of a 1 year term were;
- Evalyne Moraa – Nyamira “Come and See” area – 0713 432 055 - Alice Wandeto – Laikipia West Region – 0716 359 299 - Joseph A. Tesot – Mara Region - 0724 468 143 TIST: Leadership Council Members Elected by GOCC Representatives. ENGLISH VERSION 5 W hen preparing Conservation Farming Holes after harvest do not burn the crop residues but leave them on the ground.When you leave more residues on the ground the better they will enrich the soil making it more fertile. This residue is often called ‘mulch’. Crop remainders can also be used for compost manure. Try to keep animals from grazing on the area because their grazing will leave less crop remainders covering the ground. Conservation farming holes have to be dug before the rains come and it is vital to start digging them early. Digging during the dry season is hard work but worth it! It means planting can be done on time as soon as the rains appear. Mark where you are going to dig your holes, then get a long piece of rope or string and tie a squeeze bottle lid on to it 70cm apart.
Stretch the rope across the width of your field so each bottle top marks the center of a hole and it makes sure that the holes are correctly spaced out. Use a hoe to mark the rows of holes so each row should be about 90cm apart. Just mark out the rows and holes you think can be completed that day. On the same day you mark a block of holes, dig the holes in an oblong shape.
They should be between 15cm wide, 35cm long and 15cm deep. The deep holes break through the hard pan that many soils have, and allow better water percolation and root development. When you are ready to plant grain, it is important to put some very fertile soil into the holes to help strengthen the crop. Mix together some manure and good topsoil, or use compost manure. If you have lime and fertilizer available, place it directly in the holes and fill each hole with the mixture up to 5cm from the surface. If you are planting maize, soak the seeds in some water for 6-7 hours before planting.
This speeds up germination and allows more to survive. When you plant seeds, plant (4) seeds in the soil across the hole and cover them with 2.5cm of rich soil and manure mixture. The soil in the hole should be about 2.5cm below the surface of the field. Clods (big lumps of soil) should always be broken up so that the soil makes good contact with the seeds. If you are planting sorghum, plant 5-6 seeds at each end of the planting hole after a good rain shower then cover the seeds with 2.5cm of the rich soil and manure mixture. The space at the top of the hole enables water to get to the plants when the rain comes.Without this space the rain will just run off the land, taking a lot of the soil nutrients with it. Weed around the holes regularly. Each year there will be fewer and fewer weeds. Don’t be discouraged! Digging the holes now will mean they are ready for this year and you will not have to dig them again next year. If people are new to this technique, encourage them to try a small area of conservation farming for next year then compare the crop yield from the conservation farming compared to traditional farming to see if it makes difference.
TIST: Conservation Farming. ENGLISH VERSION 6 B iodiversity, the richness and variety in nature, is essential to a healthy environment. Variety is especially important for responding to change and challenges like drought, pest, or climate change. Since biodiversity is so important, you might think people everywhere are working to make sure we protect and preserve this natural richness. However, each day, because of human actions, we are losing species and genetic diversity as forests are cut, wetlands are drained, and resources are over exploited. We see this loss every day. Think of how many kinds of birds, plants and animals you saw often when you or your parents were young but are rare or gone today? There are nine million different species of organisms on our planet and when we destroy them, it is a permanent loss for each of the seven billion people who share this planet - for our children and their children. TIST farmers are making a difference working to preserve this rich diversity. Each tree TIST: TIST Farmers Work to Protect Biodiversity. we plant is an important renewable resource. Each tree we plant reduces pressure on natural, diverse forests since we can use it instead of cutting forests for fuel wood, timber and other products.When we plant indigenous trees in riparian buffer groves, as thousands of TIST farmers have on their farms, we directly protect biodiversity.
These diverse indigenous trees also provide habitat and food for insects, birds and animals - many of which are important for pollinating our crops, eating pests or keeping our soil healthy. TIST farmers are also sharing their knowledge about biodiversity. Farmers are being interviewed in Clusters by a pilot project to share information about biodiversity in their areas.When we learn more about the plants and animals around us, the changes in these areas and the threats to this diversity, we can take action to preserve this amazing resource. Let’s all come together and share our knowledge and plant indigenous trees to make a better world for all. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 July 2014 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kimeru Version Arimi ba TIST nibakugwirirua miaka itano ya ngwataniro ya kingugi na USAID. Page 2 Arungamiri ba GOCC nibetire semina ya ntuku ijiri orio bakurikia kiatho gia kugwirirua ngwataniro ya TIST na USAID.
TIST: Amemba ba utongeria bwa LC nibathurirwe ni arungamiri ba GOCC. Page 4 TIST: Urimi bubwega. Page5 Inya ndene ya mithemba imingi ya imera na nyomoo gukaranira:TIST niikaragia wingi bubu bwa imera na nyomoo amwe. Page 6 Inside: USAID Mission Director, Karen Freeman, Laikipia County Governor, H.E Joshua Irungu, Ben Henneke, Clean Air Action Corporation President during TIST-USAID 5 years of successful partnership celebrations held on June 2, 2014 at Nanyuki Social Hall. T ariki ijiri mweri jwa itantatu mwaka jwa ngiri ijiri na ikumi na iiri, nkuruki ya arungamiri ba TIST Magana jathatu na ageni nibatirimanire naria Nanyuki Social Hall gucokia nkatho niuntu bwa ngwataniro ya bata ya arimi ba TIST na USAID. USAID Kenya niithiritwe iri mucore wa bata kiri TIST ndene ya gutumikira arimi ba miunda iminini baria baandaga miti miundene iria ithukitue nikenda bathongomia miturire yao na boomba kwithirwa barina irio rionthe. USAID nitethetie
TIST na mbeca cia gwitithia na mbele miradi iria irina witi na mbele. TIST nigucokia nkatho niuntu bwa utethio bubu. Ndene ya mwaka jwa ngiri ijiri na kenda, USAID niyaciitirie kairi kiri TIST gwita na mbele gutumikira arimi kiri mantune jamwe ja muradi jwa miti ya gintwire, muradi jwa kumenyeera nduuji, gutambia gwa TIST itonya Mara na Mau, urimi bubwega, mariko jamatheru, moritani jegie gukaraniria kwa imera na nyomoo cia mithemba mwanya, utongeria, thiria ya mwiri na kuria bwega na moritani jangi. Kiatho giki nikiari na ageni amwe na bangi, governor wa Laikipia, Joshua Irungu, mutongeria wa USAID Karen Freeman, murungamiri wa mantu ja Kenya wa USAID, Enock Kanyanya, aambiria ba TIST, Ben na Vanessa, umwe wa kiama gia county kia Nanyuki, atongeria ba KFS, atongeria ba NACOFA, atongeria ba thirikari ba county amwe na bangi babaingi. Governor Irungu narikanire igita riawe riria aitaga ngugi na TIST (2005-2009) agikathaga ngugi iria arimi bathithitia iria amwe ndene ya miaka iu imingi. Nakumirie TIST tiaki kumenyera ati uandi bwa miti nibugwita na mbele indi kinya niuntu bwa kumenyeera miti iji ouria igukura. Niarikanire mantu jaria TIST iikirite jaria augire nijagwita na mbele kumenyithia utongeria bwawe ndene ya thirikari ya Laikipia.“Nini nthumba iria nene ndene ya county ya Laikipia.” Niekire moyo KFS kwenda na kurita ngugi amwe na TIST ndene ya nthiguru yonthe gukinyira mwitu jukunikira gicunci ikumi kiri igana kia nthiguru kuringana na watho bwa Kenya. Niaugire TIST ni muradi juria nthiguru yonthe nandi igwitia. “ Tutigwitia kugwirirua uandi ba miti. Tubati kugwirirua ati miti nigutuura na nigukura. Uju niu TIST ithithagia”. Karen nakathire arimi ba TIST niuntu bwa utongeria na umenyeeri bwao buria bugwita na mbele na gutamba kwa uandi bwa miti naria miitu igiti na ngugi yao ya kuanda miti. Niagwetere ati nkuruki ya arimi ba TIST ngiri mirongo itano na ithano nibaandite nkuruki ya miti milioni ikumi na ithatu iria itari na yakurukithua ni antu mwanya, untu buria
bwatumire TIST ya yambele ndene ya nthiguru yonthe gutegerwa ngugi na gukurukithua ni kambuni iji cioijiri International Verified Carbon Standard (VCS) na The Climate, Community and Biodiversity Alliance (CCBA). Ni muradi ja mbele jwa gucokia miitu ndene ya nthiguru yonthe kuewa kiewa gia gukurukithua kia “Gold” ni Alliance. Ben Henneke, niakathire arimi ba TIST niuntu bwa ngugi yao inene ya gutuma TIST yumba gwita na mbele. Nacokeerie nkatho USAID niuntu bwa utethio bwao buria butongete buunene utuuro bwa arimi babaingi ba TIST. “Mbeca iria twaerwe ni USAID niciatetheie kuthithia TIST ibua nkuruki na inenea nkuruki ya ndene ya nthiguru ingi – Uganda, Tanzania na India … TIST nandi nikuumba gwita yongwa.” Ben narikanire semina ya mbele mweri jwa iiri mwaka jwa ngiri ijiri na ithano naria Christ the King Nanyuki. “TIST niyambiririe na antu mirongo mugwanja, riu Magana mugwanjwa, ngiri mugwanja, na nandi nkuruki ya arimi ngiri mirongo itano na ithano bari kiri TIST.”
Nakathire ngugi ya atongeria ba TIST, nthumba cia cluster niuntu bwa ngugi yao injumu ya kubanga TIST nikenda yumbana. Baria bari kiathone giki bari kuuma county ikumi na inya. Niamwe na, Meru, Tharaka-Nithi, Embu, Kirinyaga, Nyeri, Laikipia, Nakuru, Bomet, Narok, na Nyandarua. County ingi ( baria bejite kwona) iria ciatumire arungamiri bao ni Kisii, Nyamira, Machakos na Trans Nzoia. Kiatho giki nikiathirire na mantu jamaingi ja kugwirirua na baria bariku gutirimana na kuthithia acore baberu. Ni kwari kugwirua gukwingi, kumenyithua mantu, kuthoma, gucokia na kugwiranirua. KIMERU VERSION 2 Arimi ba TIST nibakugwirirua miaka itano ya ngwataniro ya kingugi na USAID. K iatho gia kugwirirua miaka itano ya ngwataniro ya TIST na USAID nikiathithirue tariki ijiri mweri jwa itantantu mwaka juju. O ntuku iu, nyuma ya kiatho, arungamiri ba GOCC (mukuru umwe, muka umwe) nibetire naria Gitoro Conference Centre, Meru semina ya ntuku ijiri. Semina iji niyabangenue nikenda bariria mantu jamakai jabata jegie witi na mbele bukuumbika bwa muradi jwa TIST. Amwe na mantu jangi ja bata nibaariririe; a) Kwariria njira cia kwongera miti nikenda mbeca cia kaboni iria igucokera arimi cingia; b) Kwariria na kurikanua ngugi cia
arungamiri ba GOCC; c) Kwariria njira ya gwitithia micemanio ya cluster na kuthithia ithurano.; d) Kwariria njira cia kwebera ugiti miti yonthe ndene ya miunda ya TIST ya miti.. Uria tumba kwongera miti nikenda mbeca cia kaboni iria igucokera arimi cingia Untune bubu, baria bariku nibaandikire mantu jaja ja jaria jakwendeka nikenda miti yongereka; ü Ikira moyo arimi bangi gutonya kiri TIST. ü Kuthithia minanda ingi imingi ya miti. ü Kuanda miti ingi ndene ya miunda ya PDD. ü Kuanda mitunda ingi. ü Gwika miti iria irikitie kuandwa. ü Kuthomithia arimi kwegie kwojania mbeu. ü Gutara miti yonthe. ü Kuria kurio. ü Kuthomithia arimi kwegie mantu jamathuku jaria jaumanagia na kugita miti yonthe. Ngugi cia GOCC Aja, baria baariku nibajukirie o muntu najukiirie kanya kurikania na gwikira inya ngugi ciao na nicio iji; ü Gucua na kugaana mitire imiega ya kuthithia mantu kuuma kiri cluster. ü Kumenyeera uritani bwa cluster buri bwa iguru na nibukuthingatira mantu jaria TIST iikirite. ü Kumenyeera utari miti buri bwa iguru na nibukuthingatira mantu jaria TIST iikirite. ü Gwika bwega into bia gwita ngugi ya uritani na utari miti.
Gwikia ripoti cia mantu jaria jatikwoneka jabui na kugaa mathuganio jao kwegie niatia kubati kuthithua. ü Kwaramia TIST gukurukira cluster iria irio. ü Kuthithia micemanio ya utongeria ya kuthikira kesi riria mutari miti arungamua ngugi. ü Kugaana mantu jaria bakwirwa na amemba ba cluster. ü Gutuma ripoti cia micemanio ya GOCC na mbeca iria batumirite kiri ngari. Rikana, o mutetheria wa mutongeria na mwiki mbeca na mauku ja cluster niwe murungamiri wa GOCC wa cluster iu. Gwitithia micemanio ya cluster na ithurano; Baria bari kiri semina iu nibairikanirie njira iria njega buru ya TIST ya gwitithia micemanio ya cluster. Niboonere ati njira iji niejaga muntu wonthe ndene KIMERU VERSION 3 Arungamiri ba GOCC nibetire semina ya ntuku ijiri orio bakurikia kiatho gia kugwirirua ngwataniro ya TIST na USAID. ya mucemanio kanya kang’anene ga kuthithia mantu amwe na gutuma mucemanio jukabangana bwega. Mantu jaria jabati kuthithiua ndene ya mathaa jau jairi na nusu nijabati kwithira jari jaja; ü Iromba ria kwambia ( Ndagika ijiri) ü Rwimbo – Rwimbo rwa TIST kana rwimbo rungi ruria rumba
gwikanira inya (Ndagika ijiri) ü Kwimenyithania –Amemba baberu kana ageni bakamenyithua (Ndagika ithano) ü Mantu jaria jakubangi kwarirua mucemanione (Ndagika ithano) ü Uritani (Ithaa) ü Ripoti - Uandi miti, micemanio, utumiri bwa mbeca ( Ndagika ikumi na ithano) ü Kuria arimi ( Ndagika mirongo iiri) ü Kubangira utari miti (Ndagika ithano) ü Ithurano –Mwiki mauku na mbeca cia cluster umweru athurwe, mutetheria wa mutongeria ae mutongeria na mutongeria aume utongeriene. Ithurano bithithagua nyuma ya o mieri inna. ( Ndagika mirongo ithatu) ü Gwakana ( Ndagika ithano) ü Iromba ria kuthiria ( Ndagika ijiri) Riria gutina ithurano, mucemanio jwenu jwa cluster jubati gukara mathaa jairi. N dene ya micemanio ya arungamiri ba GOCC, ithurano nibiathithirue kuujuria iti bithatu ndene ya LC. Kithurano giki kiari kuumania na antu kuuma ntuura iria citithagirwa cirungamiri ndene ya kiama kia LC. Baria bathurirwe bagaita ngugi igita ritikunyia KIMERU VERSION 4 Uria tumba kwebera kugita miti yonthe ndene ya miunda ya miti ya TIST. Baria bari mucemanione juju nibari na uguaa bwa arimi ba TIST gwita na mbele kuuna mantu jaria TIST ikirite na mawatho ndene ya kandarasi ya GhG na kurina bata inene ya gwika miti igita riraja.TIST nitikagiria arimi gutaura miti (kethira nikimene), kugita maang’i niuntu bwa nkuu, na kugita gicunci kia miti itano kiri o miti igana ya gikundi kiao o mwaka riria miti yakinya miaka ikumi kana nkuruki. Indi-ri, riria murimi agitaga miti yawe yonthe, nagitaragia arimi bangi. Ruugo ruruthuku ruria rwikagwa ni miti yawe iria iragitwa
niruraga na kwou baita iria ikonekana kiri arimi bangi ninyiaga na igacererwa. Kwongera, murimi ja uju uria ugitaga miti yawe yonthe nethiritwe agitanagwa ni TIST, gutarirwa miti na kuewa gazeti ya Mazingira Bora. Mbeca iria atumirite kiri mantu jaja jonthe niciriagwa ni arimi bangi. Kuumania na mantu jaja, atongeria ba GOCC nibaumire na mantu jaria bomba kuthithia ndene ya cluster ciao ja njira ya kuthiria thina iji ya ugiti miti yonthe; a) Kwaria na arimi bangi ndene ya micemanio ya cluster kwegie thina iria ciumanagia na kugita miti yonthe kiri naria gututhiurukite na uria kugitaragia biashara ya ruugo. b) Kwira atongeria ndene ya LC riria untu ja bubu bwakarika. c) Kwariria ndene ya micemanio ya cluster uria murimi ou omba kuria arimi bangi nikenda tumba kubamenyeera kuumania na guta mbeca ndene ya biashara ya ruugo. TIST: Amemba ba utongeria bwa LC nibathurirwe ni arungamiri ba GOCC. nkuruki ya mwaka jumwe nan i baba; - Evalyne Moraa – Ntura ya Nyamira ya “Njuu wone”
– 0713 432 055 - Alice Wandeto – Laikipia West Region – 0716 359 299 - Joseph A. Tesot – Mara Region - 0724 468 143 KIMERU VERSION 5 R iria ukuthuranira marinya ja Kilimo Hai warikia guketha utibati kuithia matigari ja imera indi ubati kujatiga nthi. Wajatiga jamaingi nthi nibwega nkuruki niuntu jakanoria muthetu nikenda jugia maciara nkuruki. Matigari jaja jetagwa ‘mulch’. Matigari ja imera nojatumirwe kuthithia kinya mboleo. Geria kumenyeera nyomoo itareta kuriao niuntu ciarea ni imera bibikai bigatigwa nthiguru. Marinya ja CF nijabati kwinjwa mbele ya kuura na kurina bata kwambiria kujeenja kurio. Kwinja riria kuumi ni ngugi indito indi niku kwega! Niuntu guku ni kuuga uandi bukathithua riria kubati kwambiria kuura orio. Maka aria ukeenja marinya jaku, riu ucue murigi na uoge nkuniki cia cuba citarenie na centimita mirongo mugwanja. Kucia murigi kugitania munda jwaku nikenda o nkuniki ithirwa iri gati gati ga kirinya na ikamenyeera ati marinya jaku nijatarenie uria jabati. Tumira gicembe kumaka milaini ya marinya nikenda o milaini ithira itarenie na centimeta mirongo kenda. Maka milaini na marinya jaria ukomba kuthiria ntuku iu. O ntuku iu ukamaka marinya, jeenje jarina nteere inya intamburuku. Nijabati kwithirwa jarina warie bwa centimita ikumi na ithano, uraja bwa centimita mirongo ithatu na ithano na kwinama centimita ikumi na ithano. Marinya jamaraja kwinama nijaunaga muthetu jumuumu na
nijatethagia ruuji rugatonya bwega nkuruki na miiri igakura bwega. Riria waa tayarikuanda mbeu, burina bata gwikira muthetu jumunoru nkuruki ndene ya marinya nikenda jutethia gwikira imera biaku inya. Uungania na mboleo inkai na muthetu jwa iguru jumuthongi, kethira urina lime kana fertilizer, ikira ndene kirinyene na ujurie o kirinya na muunganio juju mwaka gutigare centimita ithano. Kethira urianda mpempe, riinda mbeu ruujine mathaa jatantatu kana mugwanja mbele ya kuanda. Bubu nibutumaga ikauma ntuti na inyingi cikomba gutura. Riria ukuanda mbeu, anda mpindi inya ndene ya muthetu kugitania kirinya na wikunikire na centimita ijiri na nusu cia muthetu jumunoru juungenue na mboleo. Muthetu ndene ya kiriinya jubati kwithirwa jutigeria centimita ijiri na nusu kirinya kiujura. Ithumbwa bibiumu bia muthetu nibibati kuunangwa rionthe nikenda muthetu jukinyira mbeu bwega. Kethira ni mwere ukuanda, anda mpindi ithano kana ithanthatu kiri o muthia jwa kirinya gia kuanda kwarikia kuura bwega na ukunike mpindi na centimita ijiri na nusu cia muthetu jumunoru jungenue na mboleo. Kanya kau kari iguru kirinyene nigatethagia ruuji gukinyira imera riria kwaura. Gutina kanya kau,
ruuji rwa ngai rugakamatwa iguru ria muthetu na rukamate unoru bubwingi bwa muthetu. Rimira kuthiuruka kirinya o igita. O mwaka gukethirwa kurina maria jamakai na jamakai nkuruki. Ukagituka moyo! Kwinja marinya nandi nikuuga jakethirwa jari tayari gutumirwa mwaka juju na utitia kwinja kairi mwaka jou jungi. Kethira antu ni baberu kiri njira iji, bekire moyo kugeria urimi bubwega antu anini mwaka juju riu bateganirie na maciara ja urimi bubega na jaria jaumenie na urimi bwa kawaida nikenda boona kethira kurina mwanya. TIST: Urimi bubwega. KIMERU VERSION 6 G ukaranira guku na utonga bubu bwa imera na nyomoo cia mithemba imingi mwanya—kurina bata kiri gwika aria gututhiurukite kuri na thiria. Wingi bubu bwa mithemba burina bata mono kiri kurua na kugaruka na thina iria tutirimanaga nacio ta uumo, tunyomoo turia tuthukagia imera, na kugaruka kwa rera. Niuntu gukaranira kwa mithembaimingi ya imerana nyomoo kurina bata mono, no uthuganie antu bonthe kuunthe nibakurita ngugi kumenyeera ati nitugukaria na gwika utonga bubu bwijite buungwa. Indi,
ntuku, niuntu bwa mathithio ja antu, nituguta mithemba imingi na nja inyingi o uria miitu ikugitwa, nduuji ikathirua na into biria biro bigatumirwa nkuruki ya uria bibati. Nitwonaga gutaukirwa guku ntuku cionthe. Thuugania ni imera, nyoni na nyomoo mithemba ing’ana iria wonaga riria ugwe kana aciari baku banyii na nandi ni imikai kana itio narua? Kurina mithemba ya imera na nyomoo milioni kenda ndene ya nthiguru yonthe, ni gutaukirwa kwa igita riraja kiri o umwe kiri antu bilioni mugwanja baria bari nthigurune iji, kiri aana betu na kiri aana bao. Arimi ba TIST nibakuthithia mwanya, bakiritaga ngugi gwika wingi bubu bwa mithemba.
O muti juria tuandaga ni gintu kiumba kuthithua kairi kiria kiria na bata mono. O mut juria tuandaga nijunyiagia murigo kir mwitu jura juumite juungwa na jurina mithemba imingi niuntu no tujutimire antu a kugiita miitu niuntu bwa nkuu, mpao na into bing. Riria twaanda miti ya gintwire, ta uria ikundi bibingi biria birina miunda akui na nduuji na ngiri cia arimi ba TIST bathithitie ndene ya miunda yao, nitukaragia wingi bwa mithemba. Mithemba iji imingi ya miti kinya niretaga ikaro na irio kiri tunyomoo, nyoni na nyomoo, iria nyingi ciacio cirna bata kiri guciarithia mera bietu kuria tunyomoo turia turijaga imera bietu kana gwika muthetu jwetu jurina thiria. Arimi ba TIST kinya nibakugaana umenyo buria barinabu kwegie gukaranira kwa mithemba imingi mwanya ya nyomoo na imera. Arimi nibakuurua buria ndene ya cluster ndene ya mubango juria jukwambiria jwa kugaana mantu kwegie gukaranira kwa mithemba imingi mwanya ya imera na nyomoo ndene ya ntuura ciao. Riria tumenyaga mantu jangi kwegie imera na nyomoo iria ciri akui natwi, mantu jaria jagarukaga ndene ya ntuura cietu na mantu jaria jeendaga kugitaria gukaranira guku kwa imera na nyomoo mianya, no tujukie itagaria gwika gintu giki gia kurigaria. Twijeni twinthe amwe na tugaane umenyo bwetu na tuande miti ya gintwire kuthithia nthiguru injega nkuruki kiri bonthe. Inya ndene ya mithemba imingi ya imera na nyomoo gukaranira:
TIST niikaragia wingi bubu bwa imera na nyomoo amwe. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 July 2014 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kikuyu Version TIST: Best Practices in Practicing Agroforestry. Page 2 Nutrition for long time patients. Page 3 What is an Environment? Page 4 TIST Farmers Combat Global Warming and Climate Change. Page 5 Inside: USAID Mission Director, Karen Freeman, Laikipia County Governor, H.E Joshua Irungu, Ben Henneke, Clean Air Action Corporation President during TIST-USAID 5 years of successful partnership celebrations held on June 2, 2014 at Nanyuki Social Hall. KIKUYU VERSION 2 K uri muthenya wa June 2 2014, makiria ma arugamiriri 300 a TIST na ageni angi nimacemanirie Nanyuki Social Hall niguo gukurana na gukenera unyitaniri wa magegania gatagati ka arimi a TIST na ruhonge rwa uheani uteithio rwa USAID. USIAD thiini wa Kenya niikoretwo iri muruna wa bata makiria kuri TIST hari gutungatira murimi munini uria uhandaga miti mugunda-ni uria uthukangitio niguo kwagiritiamiturire yao o hamwe na kwongerera magetha. USAID niinyitiriire TIST na uteithio wa mbeca niguo kuhotithia mitaratara yao.
TIST niirakurana uteithio uyu na igacokina ngatho nyingi muno. Mwaka-ini wa 2009, USAID niyeruhirie wani wayehayni wayo hari kunyitirira na guthii na-mbere na gutungatira murimi wa TIST mienaini ya uhandi wa miti yak i-nduire, kwagirithia migunda ya kuria kwaraga, gutherema gwa TIST thiini wa Mara na Mau, Kilimo Hai, Riiko ria TIST, githomo gia Biodiversity, utongoria, ugima na miriire na ithomo ingi nyingi. Igongona riri niriekiritwo riri ni atongoria ta Governor wa Laikioia County, H.E Joshua Irungu, , USAID Mission Director, Karen Freeman, USAID Kenya Activity Manager, Enock Kanyanya, Ben na Vannesa Henneke, ambiriria a TIST, na Nanyuki Member of County Assembly, oma ofisa a KFS, ma ofisa a NACOFA, ma ofisa a County Government hamwe na anyiti itemi aingi. Governor Irungu niaririkanire mahinda maria arutaga wira na TIST (2005-2009) na gukurana wira uria ri,I marutite mari hamwe gwa kahinda ka miaka miingi. Niatugiirie TIST niundu ona makiria ma gutigirira miti niyahandwo, nimarumagirira na magatigirira niyatungatirwo wega. Niaririkanire values cia TIST iria augire nicimuteithitie hari utongoria wa Laikipia County ari Governor. “Ninii ndungata iria nene thiini wa county ya Laikipia.” Nioririe Kenya Forest Servises (KFS) mamukirie na na mathii na-mbere na kurutithania wira na TIST niguo county ikinyanirie wendi wa katiba wa gicunji kia 10% kia miti.
Niaugire TIST nguo mutaratara uria bururi wothe urabatara. “tutiagiriirwo gukunguira o uhandi wa miti, twagiriirwo nigukunguira miti iria irakura, uu niguo TIST ikaga.” Ms Karen Freeman niacokeirie arimi a TIST ngatho niundu wa niundu wa utongoria, na utungati mwega hari mutaratara na utheremia wa mititu na uhandi wa miti. Niaugire ati makiria ma arimi a TIST 55,000 nimahandite makiria ma miti 13million iria itaritwo na gutua TIST yambere thiini wa thi gutarirwo na kuhitukirio miti ni honge cia kimabururi ta International Verified Carbon Standard (VCD) na Climate, Community and Diversity Alliance. Niyo yambere kwagirithia mititu thiini wa thi gutugwo na “Gold” Certification ii yaheanirwo ni Alliance. Ben Henneke niatugiirie arimi a TIST ni kwirutira kwao kwa mwanya hari gutua TIST ruhonge rungiirugamirira. Niacokeiirie USAID ngatho niundu wa unyitiriri wao uria ukoretwo na umithio munene kuri miturire ya andu aingi thiini wa TIST. “mbeca kuma USAID niciteithitie gutua TIST nene na njega makiria kuri mabururi ta Uganda, Tanzania na India, TIST riu niirahota kwinyitirira.” Ben niaririkanire semina ya mbere February 2005 thiini wa Christ The King Nayuki. “TIST KE yambiriirie na andu 70, tugithii 700, 7000 na riu turi 55,000.”
Niakuranire wira wa atongoria a TIST, atungati a cluster niundu wa wira wao munene wa gutongoria mitaratara ya TIST. Atongoria kuma county 14 kuria TIST ikoretwo ni; Meru,Tharaka-Nithi, Embu, Kirinyaga, Laikipia, Nakuru, Bomet, Narok na Nyandarua. County ingi ciatumite andu niguo meyonere nita Kisii, Nyamira, Machakos na Transzoia. Igongona niriathirire na ikeno nyingi na andu kumenyana makiria. Kwari mwago munene, githomo kia bata na mangi maingi. TIST gukunguira unyitaniri wao na USAID. KIKUYU VERSION 3 U nyitaniri wa miaka 5 wa TIST na USAID niwahanikire june 2, 2014. Muthenya o ucio, thtutha wa igongona, arugamiriri a GOCC(1man, 1 woman) nimathire Gitooro Conference Center, Meru semina ya thiku 2. Semina ino yahariirio niguo kwaririria maundu ma bata niundu wa uthii na mbere wa mitaratara ya TIST. Hari maundu maria maririirio ni a) Kwaririria uria muigana wa miti ungiongererwo niguo kwongerera maciaro kuri arimi. b) Kwaririria na kuririkania mawira ma arugamiriri a GOCC c) Kwaririria uria Cluster cingitwarithio na mbere na micemanio na ithurano d) Kwaririria uria utemi wa miti ungigitirwo. Kwongerera muigana wa miti niguo kwongerera maciaro kuri murimi. Gicunji-ini giki, aria mari kuo nimorotire makinya maria mangikinywoniguo kwongerera miti. ü Kuhinyiriria andu aingi maingire TIST ü Guthondeka nathari nyingincia miti. ü Kuhanda miti miingi makiria thiini wa mititu ya PDD ü Kuhanda miti miingi ya matunda ü Gutungata miti iria mihande ü Guthimithia arimi uria mbegu ciunganagio ü Kwagira kwa miti ü Kuheana marihi uria kwagiriire. ü Guthomithia arimi mogwati ma gutema miti. Mawira ma GOCC Hari uhoro uyu, aria mari kuo nimaririkanirio na kumenyithio mawira mao; ü guthomithania mitaratara miegakuma cluster. ü Guthunduria na gutigirira githomo nikia ngathi ya iguru values cia TIST cikirumirirwo. ü Gutigirira utari wa miti uri na uigiririku wa iguru.
Kumenyerera indo cia guthomithania na gutara miti. ü Kumenyithania maundu na kuheana mawoni. ü Gutheremia TIST kuhitukira cluster iria cirikuo. ü Guthikiriria maciira riria ndungata ya cluster irugamitio wira. ü Kuheana uhoro kuri amemba a cluster. ü Gutuma report cia micemanio ya GOCC na mahuthiro ma barabara. Ririkana ati omunini wa mutongoria na muigi wa mathabu nio arugamiriri a GOCC kuri cluster. Njira cia gwika micemanio na ithurano. Aria mari kuo nimaririkanire mitaratara ya TIST hari gutabania micemanio ya cluster. Nimonire njira ino niiheaga o mundu mweke wa kuheana mawoni na gutuma mucemanio ugie na mutaratara mwega. Maundu maria magiriirwo nigwikwo hari mathaa 2hr 30min thiini wa mucemanio nita maya Arugamiriri a Group of Cluster Council(GOCC) kugia na semina ya thiku 2 thutha wa ukunguiri wa unyitaniri wa TIST na USAID. KIKUYU VERSION 4 ü Kuhingura mucemanio (2minutes)
Rwimbo – rwimbo rwa TIST kana o rungi ruothe rwa gwikirana hinya (2minutes) ü Kumenyana amemba eru kana ageni kumenyithanio(5minutes) ü Maundu maria makwariririo (5minutes) ü Githomo (1hr) ü Kumenyithania – uhandi wa miti, ripoti cia micemanio, ripoti cia mathabu (15mins) ü Marihi(20mins) ü Kuhariria wira wa gutara miti(5mins) ü Ithurano – muigi mathabu mweru guthuurwo, maunini wa mutongoria gutuika mutongoria na mutongoria guthurukwo (30mins) ü Kujengana(5mins) ü Mahoya ma kuhinga mucemanio(2mins) Riria gutari na micemanio, mucemanio wa cluster wagiriirwo nikuoya 2hrs. Njira cia kugitira utemi wa miti ya TIST. Aria marikuo nimamakirio ni uria arimi a TIST makoretwo magithii na-mbere na gukiruka values cia TIST na kandarathi ya Greenhiuse Gas hari kuiga miti iri muoyo gwa kahinda kanene. TIST niikoragwo itikiritie gutagania miti, guceha niguo murimi one ngu na gutema gicunji kia 5% miti o mwaka riria miti yakinyia ukuru wa miaka 10 na makiria. Ona kuri o uguo, riria murimi atema miti yake yothe, murimi niathinikaga. Muigana wa carbon uria ukoragwo mitiini yake niwora na maciaro ma mbeca maria murimi angiamukira makanyiha na magacererwo. Na makiria, arimi ta aya maratema miti yao makoretwo makiamukira githomo gia TIST ,
gutarirwo miti na kuheo ngathiti ya Mazingira Bora. Mahuthiro maya mothe matwaragirwo arimi aria angi Kuringana na uhoro ucio, atongoria a GOCC nimathondekire makinya maria mathire namo miciini yao iri ta njira ya kurora na kunyihia thina uyu wa utemi wa miti thiini wa cluster. a) Araniria na arimi angi thiini wa micemanio ya cluster uhoro wigii mogwati ma gutema miti kuri maria maturigiciirie na uria uthukagia thoko ya carbon. b) Menyithia council ya utongoria riria maundu maya mahanika. c) Araniriai thiini wa micemanio ya cluster uria arimi mangiriha aria angi riria matema miti niguo thoko ndigathuke. Kuma miario ya cluster na ripoti, council ya utongoria niiriaragiriria na guthondeka mibango iria iratigirira arimi aria matema miti nimariha arimi aria angi. T hiini wa mucemanio wa arugamiriri a GOCC, ithurano niciahanikire niguo kuihuria iturwa 3 thiini wa council ya utongoria. Ithrano ici ni hamwe ahuraniri kuma miena iria itarugamiriirwo thiini wa council ya utongoria.Aria mathurirwo gwa kahinda gatanyihiire mwaka 1 ni; - Evalyne Moraa – Nyamira “Come and See” area – 0713 432 055 - Alice Wandeto – Laikipia West Region – 0716 359 299 - Joseph A. Tesot – Mara Region - 0724468143 TIST amemba a Council ya utongoria aria mathuritwo ni arugamiriri a GOCC. KIKUYU VERSION 5 R iria urahariria marima ma Kilimo Hai thutha wa magetha, ndugacine matigari ma mugunda no umatige kuu mugundaini. Riria watiga matigari maingi mugunda noguo urongerera tiiri unoru muingi.
Matigari maya metagwo “mulch”. Matigari mairio ningi nomahuthirwo guthondeka thumu. Gerria kwaga gwitikira kuriithia mahiu tondu nicikuria matigari maya. Marima ma Kilimo Hai magiriirwo nikwenjwo mbere ya mbura yurite na menjwo tene. Kwenja kimera kia riua ni hinya no niundu mwega! Nikuuga uhandi nowikike naihenya na nanjira njega riria mbura yaura. Menya haria ukwenja marima, etha mukanda muraihu kana waya na ugucie wohereire gikuniko gia cuba 70cm na ucarie gatagati na utigirire marima nimataganie wega. Huthira muro guthima mihari ya marima na utaganie na 90cm. thima mihari na marima maria ungirikia na muthenya umwe, enja marima wega. Magiriirwo nigukorwo na warii 15cm na uraihu wa 35cm na uriku wa 15cm. marima mria mariku nimetiragia mathina maingi na magateithiriria maai kuingira tiiri-ini wega an guteithia miri. Riria wihariirie wega kuhanda mbegu, niwega wikire tiiri uria munoru iguru niguo uteithiririe gukura kwa mimera. Tukania wega na thumu na tiiri wa iguru, kana uhuthire thumu wa mahuti. Angikorwo uri na fertilizer, mikire irima-ini na uihurie o irima na mutukanio ucio nginya uriku wa 5cm kuma iguru. Angikorwo urahanda mbembe, cirinde maai-ini gwa kahinda ka mathaa 6-7 mbere ya kuhanda. Njira ino niiteithagia kumera na-ihenya, handa mbembe 4 tiiri-ini o irima na uthike na muigana wa tiiri wa 2.5cm kuma thi.Tiiri uria uri irimaini wagiriirwo kuhumbira 2.5cm cia tiiri. Mahiga ma tiiri magiriirwo nikuraw\gwo mbere ya mekiritwo irima. Angikorwo urahanda muhia, handa mbegu 5-6 irima-ini thutha wa mbura kuura na uthike irima na muigana wa mutukanio wa thumu na tiiri wa 2.5cm mwanya uria watigara iguru niuteithagiriria kuiga maai ma mbura. Hatari na mwanya uyu, maai ma mbura nokurira makurira na makururie tiiri uria munoru. Rimira thiini wa irima maita maingi.
O mwaka riia riguthii na-mbere rinyihite. Ndukoragwo ngoro! Kwenja marima riu nikuga mwaka uyu ungi magakorwo o ho na ndukabatara kumenja ringi. Angikorwo andu matimenyerete urimu uyu, mekire hinya magerie na gicunji kinini kia mugunda kuma mwaka uyu na mageria kurorania magetha na maria ma njira cia ki-nduire. TIST: Kilimo Hai. KIKUYU VERSION 6 B iodiersity, wega utonga na unduire wayo nimwega kuri ugima mwega wa maria maturigiciirie. Warii wayo niwabaa niguo kuhurana na mogaruruku ma riera ta riua inene, tutambi, gucenjia kwa riera. Na tondu biodiversity niya bata, nowiciria andu othe mari haria mari nimaragitira na makamimenyerera. No, o muthenya, niundu wa ciiko cia andu, niturathukia mithemba miingi ya na warii wa mititu riria yatemwo, kuria kugunyu gukoma, na indo cia bata cikora. Turagirwo ni indo ici cia bata o muthenya. Wicirie uria mithemba miingi ya nyoni mimera na nyamu iria wonaga tene riria wee kana aciari aku mari anini no riu citionekaga, ciathire ku? Kuri na makiria ma mithemba ya indo 9million thiini wa thin a riria twacithukia ni thina munene kuri andu othe 7billion aria makoragwo thi – kuri ciana ciao na ciitu. Arimi a TIST ninimaronania mogaruruku hari kugitira biodiversity. Hari o muti twahanda ni TIST: Arimi a TIST kwirutira kugitira Biodiversity. kindu kimwe kia bata makiria. Muti o wothe twahanda niunyihagia thina wa kinduire, ugatheremia mutitu tondu notuuhuthire handu ha gutema muti ungi niundu wa ngu kana mbau na indo ingi. Riria twahanda miti yak i-nduire kuria kwaraga ta uria arimi aingi a TIST mekite migunda-ini yao, nitugitagira biodiversity.
Miti ino ya mithemba miingi ya ni cikaro cia nyamu, tutambi na irio ci mucii. Miingi yayo niya bata hari guteithiriria guciarithia mimera, kuingata tutambi na guthondeka tiiri. Arimi a TIST ningi nimarathomithania maundu ma biodiversity. Arimi nimarorio ciuria thiini wa micemanio ya cluster na njira ya kugeria niguo maheane uhoro wigii biodiversity miena yao. Riria twathoma makiria uhoro wigii mimera na nyamu iria citurigiciirie, mogaruruku maria mahanikite miena yao na mogwati kuri biodiversity, notwoe makinya kugitira indo ici cia bata. Nitunyitanire ithuothe na tuthomithanie na tuhande miti yak i-nduire niguo tugie na thi njega kuri ithuothe. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 July 2014 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kiswahili Version Wakulima katika TIST wahadhimisha miaka tano ya ushirikiano wenye mafanikio na TIST. Page 2 Wawakilishi katika chama cha kikundi cha Cluster wajiunga kwa semina ya siku mbili mara moja baada ya sherehe za ushirikiano baina ya TIST na USAID. Page 3 Memba wa baraza la uongozi wachaguliwa na wawakilishi katika GOCC. Page 4 TIST: Kilimo Hai. Page 5 Nguvu katika utofauti: Wakulima katika TIST hulinda bionuwai. Page 6 Inside: USAID Mission Director, Karen Freeman, Laikipia County Governor, H.E Joshua Irungu, Ben Henneke, Clean Air Action Corporation President during TIST-USAID 5 years of successful partnership celebrations held on June 2, 2014 at Nanyuki Social Hall. KISWAHILI VERSION 2 Tarehe mbili mwezi ya sita mwaka elfu mbili kumi na nne, wawakilishi wa TIST zaidi ya mia tatu na wageni waalikwa walikusanyika Nanyuki Social Hall ili kufahamu na kutoa shukrani zao kwa sababbu ya ushirikiano baina ya wakulima katika TIST na USAID. USAID Kenya imekuwa mshirika muhimu sana kwa TIST katika kuwahudumia wakulima wadogo na wa vyakula vya nyumbani wanaopanda miti katika mashamba yaliyodhoofika ili kuboresha maisha yao na kuongeza usalama wa chakula. USAID imesaidia TIST kifedha ili kuweza kutekeleza miradi muhimu iliyo endelevu.TIST inatambua usaidizi huu kwa shukrani nyingi. Katika mwaka wa elfu mbili na tisa, USAID ilipeana ahadi yao upya kusaidia TIST kuendelea kuwahudumia wakulima katika masuala kama mradi wa kupanda miti ya kiasili,
mradi wa kutunza maeneo yaliyopakana na mito, kueneza TIST Mara na Mau, Kilimo Hai, Meko safi, mafunzo kuhusu bionuwai, uongozi, afya na lishe, na mafunzo mengine ya kijumla. Sherehe hii iliungwa, pamoja na wengine, na Gavana wa jimbo la Laikipia mheshimiwa Joshua Irungu, Mkurugenzi wa kimesheni wa USAID Karen Freeman, Meneja wa shughuli za Kenya za USAID, Enock Kanyanya, Ben na Vannesa Henneke, waanzishi wa mradi wa TIST, Memba wa bunge la jimbo la Nanyuki, viongozi wa KFS, viongozi wa NACOFA, viongozi wa serikali katika jimbo pamoja na wengine wengi. Gavana Irungu alikumbuka wakati wake alipofanya kazi katika TIST (2005-2009) akitambua kazi waliyofanya wakulima kwa pamoja katika miaka hiyo yote, alisifu TIST sio tu kwa kuhakikisha upanzi wa miti, bali pia kwa kuichunga miti hii jinsi inavyokua. Alikumbuka maadili ya TIST ambayo alisema ndiyo yanayozidi kuongoza uongozi wake katika serikali ya Laikipia. “Mimi ndiye mtumishi mkuu katika jimbo la Laikipia.” Alihimiza KFS kukubaliana na kufanya kazi na TIST ili nchi yetu iweze kufikia msitu kufunikia asilimia kumi ya nchi yetu kama ilivyoelekezwa katika katiba yetu.
Alisema TIST ndio mradi unaohitajika na nchi wakati huu.“hatuhitaji kusherehekea kupanda miti. Tunafaa kusherehekea kuwa inaishi na inakua. Hili ndilo TIST hufanya.” Bi Karen Freeman alipongeza wakulima wa TIST kwa sababu ya uongozi wao na usimamizi wao mchakato unaoendelea na upanuzi wa upanzi wa miti katika misitu iliyokatwa na juhudi za kupanda miti. Alibainisha kuwa zaidi ya wakulima elfu hamsini na tano katika TIST wamepanda zaidi ya miti milioni kumi na tatu ambayo imehesabiwa na kudhibitishwa na watu tofauti, na kufanya TIST kuwa ya kwanza duniani kusahihishwa na kudhibitishwa na The international Verified Carbon Standard (VCS) na The Climate, Community and Biodiversity Alliance (CCBA). Ni pia ni mradi wa kwanza wa shughuli za upandaji wa miti katika dunia kupewa tuzo la cheti cha “Gold” na Alliance. Ben Henneke aliwasifu wakulima katika TIST kwa juhudi zao za ajabu za kufanya TIST kuwa endelevu.Alishukuru USAID kwa sababu ya usaidizi wao ambao umeguza maisha ya wanaTIST wengi. “Pesa kutoka USAID zimesaidia kufanya TIST kuwa bora na kubwa zaidi Ya katika nchi zingine- Uganda, Tanzania na India … TIST sasa yaweza kutembea peke yake.” Ben alikumbuka semina ya kwanza Februari, 205 huko Christ the King, Nanyuki.“TIST KE ilianza na watu sabini, wakawa mia saba, wakawa elfu saba na leo zaidi ya wakulima hamsini na tano elfu wanahusika.” Alitambua juhudi za viongozi wa TIST, watumishi wa cluster kwa sababu ya kazi yao ngumu kupangia TIST kufanikiwa. Wahusika walitoka majimbo kumi nan ne ambapo TIST ipo kwa sasa. Ni pamoja na Meru, Tharaka-Nithi, Embu, Kirinyaga, Nyeri, Laikipia, Nakuru, Bomet, Narok,na Nyandarua. Majimbo mengine (yaliokuja kuona) ambayyo yalituma wawakilishi ni Kisii, Nyamira,
Machakos na Trans Nzoia. Sherehe iliishi baada ya burudani nyingi, wahusika kukutana na kufanya marafiki wapya. Ilikuwa furaha, habari, masomo, kujihusisha na burudani tele. Wakulima katika TIST wahadhimisha miaka tano ya ushirikiano wenye mafanikio na TIST. KISWAHILI VERSION 3 Sherehe za miaka tano ya ushirikiano baina ya TIST na USAID zilifanyika tarehe mbili, juni 2014. Siku hiyo hiyo, baada ya sherehe, wawakilishi wa GOCC (mwanamume mmoja, mwanamke mmoja), walienda Gitoro conference center, Meru kwa semina ya siku mbili. Semina hii ilikuwa imepangwa ili kujadiliana masuala muhimu kwa uendelevu wa mradi wa TIST. Miongoni mwa vitu muhimu katika agenda kulikuwa na; a) Majadiliano kuhusu njia ya kuongeza idadi ya miti ili kuongeza mapato ya wakulima kutokana na kaboni ; b) Majadiliano na kumbusho kuhusu jukumu la wawakilishi katika GOCC; c) Majadiliano kuhusu kuendesha mikutano ya cluster na uchaguzi; d) Majadiliano kuhusu njia ya kuepukana na ukataji wa miti yote katika mashamba ya miti ya TIST. Jinsi ya kuongeza idadi ya miti ili kuongeza mapato ya wakulima kutokana na kaboni Kuhusu mada hii, wahusika walitaja shughuli zinazohitajika kuongeza miti; ü Kuhamasisha wakulima wengine kuingia TIST. ü Kuongeza vitalu vya miti vingine. ü Kupanda miti zaidi katika mashamba ya TIST. ü Kupanda mitunda zaidi. ü Kuchunga miti ambayo ilishapandwa. ü Kuwafunza wakulima kutfuta mbegu. ü Kuhesabu miti yote. ü Kufanya malipo ya mapema. ü Kuwafunza wakulima kuhusu hatari za kukata miti yote. Wajibu na majukumu ya GOCC Kuhusu mada hii, wahusika walishika zamu kukumbushana na kusisitiza wajibu wao kama
inavyofuata ; ü Kugundua na kuchangia njia bora zaidi za kufanya mambo kutokana na cluster. ü Kuhakikisha mafunzo ya hali ya juu na yanayofuatilia maadili ya TIST katika cluster. ü Kuhakikisha uhesabu miti wa hali ya juu unaofuatilia maadili ya TIST. ü Kudusmisha vifaa vya kazi vya mafunzo na uhesabu miti. ü Kuripoti wasi wasi na kutoa mapendekezo ya sera mbali mbali . ü Kupanua TIST kupitia cluster zilizopo. ü Kufanya mikutano ya kitawala iwapo mtumishi wa cluster amesimamizwa kazi. ü Kupitisha taarifa kwa wanacluster. ü Kutuma ripoti za mikutano ya GOCC na zile za gharama ya usafiri. Tafadhali kumbuka, kila msaidizi wa kiongozi na mwajibikaji huwa mwakilishi wa cluster yao katika chama cha GOCC. Jinsi ya kuendesha mikutano ya cluster na uchaguzi; Wahusika walikumbuka mwenendo bora kabisa wa TIST wa kufanya mkutano wa cluster. Waliona kuwa njia hii inampa kila mtu katika mkutano huo nafasi sawa ya kujihusisha na pia kuufanya mkutano kupangika vizuri. Ratiba ya masaa mawili na nusu ya mkutano wa cluster yafaa kuwa kama ifuatavyo; Wawakilishi katika chama cha kikundi cha Cluster wajiunga kwa semina ya siku mbili mara moja baada ya sherehe za ushirikiano baina ya TIST na USAID.
KISWAHILI VERSION 4 ü Ombi la kufungua ( Dakika mbili) ü Wimbo –Wimbo wa TIST ama mwingine wenye kuhamasisha ( Dakika mbili) ü Utangulizi–Memba wapya au wageni wajulishwe kwa wengine ( dakika tano) ü Agenda ya mkutano ( Dakika tano) ü Mafunzo ( Saa moja) ü Kuripoti – Upanzi wa miti, ripoti ya mkutano, ripoti ya matumizzi ya pesa. ( Dakika kumi na tano) ü Malipo ( Dakika ishirini) ü Kupanga kazi ya uhesabu miti ( Dakika tano) ü Uchaguzi –Mwajibikaji mpya anachaguliwa, msaidizi wa kiongozi anakuwa kiongozi,na kiongozi anatoka uongozini. Uchaguzi huhadawa kila baada ya miezi mine. (30 minutes) ü Kujengana ( Dakika tano) ü Ombi la kufunga (Dakika mbili) Kusipo uchaguzi, mkutano wenu wa cluster wafaa kukaa masaa mawili. Jinsi ya kuepuka ukataji miti yote katika mashamba ya miti ya TIST. Wahusika walikuwa na wasiwasi kuhusu wakulima katika TIST wanaoendelea dhidi ya maadili ya TIST na pia dhidi ya kandarasi ya GhG kwani ni muhimu kuweka miti hai kwa muda mrefu.TIST huruhusu wakulima kupunguza miti yao (ikiwa imekaribiana sana), kupugua matawi ili kupata kuni, na kukata hadi asilimia tano ya miti katika kikundi kila mwaka miti inapofikisha umri wa miaka kumi au aidi. Hata hivyo, mkulima anapokata miti yake yote, anaumiza wakulima wengine. Idadi ya kaboni iliyowekwa katika miti yake hupotea kwa hivyo faida zilizokuwa zipatikane na wakulima wengine hupungua na kuchelewa. Kuongeza,
mkulima kama huyu anayekata miti yake yote amekuwa akipata mafunzo, kuhesabiwa miti na kupata gazeti la Mazingira Bora kutoka kwa TIST. Gharama zote zilizotumika kwake zinapitishwa kwa wakulima wengine. Kutokana na uchunguzi huu, viongozi wa GOCC walitengeneza hatua zifuatazo za kuchukua nyumbani ili kushughulikia shida hii ya kukata miti yote katika cluster zao; a) Kuongea na wakulima wengine katika mikutano ya cluster kuhusu hatari za kukata miti yote kwa mazingira na jinsi kunavyodhuru biashara ya kaboni. b) Kufahamisha baraza la uongozi mambo kama hayo yanapotendeka. c) Kujadiliana katika mikutano ya cluster jinsi mkulima kama huyu anavyofaa kuwalipa wakulima wengine ili kuepuka hasara kutokana na biashara ya kaboni. Kutoka kwa majadiliano na ripoti za cluster, baraza la uongozi litajadiliana na kuunda sera ya kipekee itakayohakikisha kuwa wakulima wanaokata miti yote katika mashamba yoa watafidia wakulima wengine katika TIST. K atika mikutano ya wawakilishi katika GOCC, uchaguzi ulihadaliwa ili kujaza mapengo tatu katika baraza la uchaguzi. Waliochaguliwa watatumikia kwa muda usiopungua mwaka mmoja; - Evalyne Moraa – Nyamira “eneo la njoo uone”– 0713432055 -
Alice Wandeto – Laikipia West – 0716359299 - Joseph A. Tesot – Mara - 0724468143 Memba wa baraza la uongozi wachaguliwa na wawakilishi katika GOCC. KISWAHILI VERSION 5 U napotayarisha mashimo ya kilimo hai baada ya kuvuna usiyachome mabaki ya mimea, yaache chini. Unapoache mabaki zaidi chini ndivyo unavyorutubisha udongo na kuhufanya kuwa wenye rutuba. Mabaki haya hitwa ‘matandazo’. Mabaki ya mimea yanaweza pia kutengeneza mbolea. Jaribu kuweka mifugo mbali kwani mifugo ikila itaacha mabaki machache yakifunika udongo. Mashimo ya kilimo hai yafaa kuchimbwa kabla ya mvua kuja na ni muhimu kuanza kuyachimba mapema. Kuchimba wakati wa kiangazi ni ngumu lakini kuna thamani yake! Inamaanisha unaweza kupanda mapema mara moja mvua unapokuja. Tia alama utakapochimba mashimo yako, halafu utafute kamba ndefu na ufungie vifuniko vya chupa vikitengana na centimita sabini. Nyoosha kamba kuvuka shamba lako ili kila kifuniko kiwe kati kati ya shimo ili kuhakikisha kuwa mashimo yana nafasi inayofaa kati yao. Tumia jembe kutia alama ya kuonyesha mistari ya mashimo ili kila mstari uwe centimita tisini kutoka kwa huo mwingine. Siku hiyo hiyo unapotia alama, chimba mashimo yaliyo na umbo la mviringo. Yafaa kuwa na upana wa centimita kumi na tano, urefu wa centimita thelathini na tano na centimita kumi na tano kwenda chini. Mashimo marefu huvunja udongo mgumu uliopo chini katika udongo mwingi, na hivyo kuruhusu maji kuingia vizuri zaidi na mizizi kukua vizuri. Unapokuwa tayari kupanda mbegu, ni muhimu kuweka udongo wenye rutuba shimoni ili kusaidia kutia mimea nguvu. Changanya mbolea na udongo mzuri wa juu, au utumie mbolea ya mimea. Ikiwa una saruji na mbolea ya viwanda, iweke
shimoni na ujaze kila shimo na mchanganyiko huo hadi centimita tano chini ya ardhi ya kawaida. Ikiwa unapanda mahindi, lowesha mbegu kwa maji masaa sita kufika saba kabla ya kupanda. Jambo hili hufanya mbegu kuota haraka na kuweza kuishi. Unapopanda mbegu, panda mbegu nne udongoni kuvuka shimo na ufunike na mchanganyiko wa udongo mnono na mbolea sentimita mbili na nusu. Udongo katika shimo utakuwa sentimita mbili na nusu chini ya ardhi ya kawaida. Mavimbe makubwa magumu ya udongo yanafaa kuvunjwa ili udongo ufikie mbegu vizuri. Iwapo unapanda mtama, panda mbegu tano au sita katika kila mwisho wa shimo baada ya mvua nzuri halafu ufunikie mbegu na centimita mbili na nusu za udongo wenye rutuba uliochanganyika mbolea. Nafasi inayoachwa juu husaidia maji kuingia kwa mimea wakati mvua inapofika. Bila nafasi hii maji ya mvua yatabebwa juu ya ardhi na kubeba virutubisho vingi. Chimba karibu na mashimo kila baada ya muda. Kila mwaka kutakuwa na magugu machache na machache zaidi. Usife moyo! Kuchimba mashimo sasa kutamaanisha yatakuwa tayari mwaka huu na hutachimba tena mwaka ujao. Kama watu ni wapya kwa mbinu hii, watie moyo kujaribu eneo ndogo la kilimo hai mwaka ujao halafu walinganishe na mapato kutokana na walipotumia ukulima wa kawaida ili
kuona kama kuna tofauti. TIST: Kilimo Hai. KISWAHILI VERSION 6 B ionuwai— utajiri na aina mbalimbali za viumbe hai—ni muhimu kwa mazingira yenye afya. Wingi wa aina ni muhimu hasa katika kukabiliana na mabadiliko na changamoto kama ukame, wadudu au kubadilika kwa hali ya anga. Kwa sababu bionuwai ni muhimu sana, waweza kufikiri kuwa watu kila mahali wanafanya kazi kuhakikisha kuwa tunalinda na kuhifadhi utajiri huu wa kiasili. Hata hivyo, kila siku, kwa sababu ya matendo yetu ya kibinadamu, tunapoteza aina na tofauti za kimaumbile jinsi miti inavyokatwa, maeneo oevu kukaushwa na rasilimali kutumika zaidi ya inavyofaa. Tunaona hasara hii kila siku. Fikiri ni aina ngapi za mimea, ndege na wanyama ambao uliona sana wakati wewe au wazazi wako walikuwa wachanga lakini ambazo zinaonekana kwa nadra au hazipo tena? Kuna aina milioni tisa mbalimbali za viumbe hai katika sayari yetu na tunapoziharibu, ni hasara ya kudumu kwa kla mmoja wa watu bilioni saba wanaoishi katika sayari hii, kwa watoto wetu na kwa watoto wao. Wakulima wa TIST wanaleta mabadiliko, wakifanya kazi ili kuhifadhi utofauti huu wenye utajiri. Kila mti tunaopanda ni rasili mali muhimu inayoweza kutumika tena. Kila mti tunaopanda hupunguza shinikizo kwa msitu ulio na utofauti na wa kiasili kwani tunaweza kuutumia badala ya kukata misitu kwa sababu ya kuni, mbao na bidhaa nyinginezo. Tunapopanda miti ya kiasili, kama vikundi vidogo vingi vilivyofanya katika mashamba ya miti yaliyo karibu na mji na melfu ya wakulima katika TIST waliyo nayo katika mashamba yao, tunalinda bionuwai kwa njia ya moja kwa moja. Aina hizi nyingi za miti ya kiasili pia huwapa wadudu, ndge na
wanyama makazi, wengi ambao ni muhimu kwa uchavushaji wa mimea, kula wadudu na kuweka udongo wetu ukiwa wenye rutuba. Wakulima katika TIST pia hugawana ujuzi au maarifa kuhusu bionuwai. Wakulima wanahojiwa katika cluster katika mpango wa kwanza wa kugawana taarifa kuhusu bionuwai katika maeneo yao. Tunpojua mengi kuhusu mimea na wanyama walio karibu nasi, mabadiliko katika maeneno haya na hatari kwa utofuti huu, tunaweza kuchukua hatua ili kuhifadhi rasilimali hii ya kushangaza. Tujeni sote pamoja na tugawane ujuzi wetu na tupande miti ya kiasili ili kufanya dunia kuwa bora kwetu sote. Nguvu katika utofauti: Wakulima katika TIST hulinda bionuwai. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 July 2014 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kikamba Version Aimi ma TIST kwithiwa na mboka kutania myaka itano ya maendeeo mena wiw’ano na USAID. Ithangu ya 2 Kikundi kya ngwatanio ya Kanzu (GOCC) amwe kuvika semina ya mithenya ili itina wa kyathi kya kutania wiw’ano wa TIST na USAID. Ithangu ya 3 TIST: Utongoi wa wa kanzu na amemba asakue ni
GOCC. Ithangu ya 4 TIST: Nima ya kusuvia. Ithangu ya 5 TIST: Aimi ma TIST kuthukuma kusuvia kivathukany’o kya nzeve. Ithangu ya 6 Nthini: USAID Mission Director, Karen Freeman, Laikipia County Governor, H.E Joshua Irungu, Ben Henneke, Clean Air Action Corporation President during TIST-USAID 5 years of successful partnership celebrations held on June 2, 2014 at Nanyuki Social Hall. KIKAMBA VERSION 2 K wi matuku 2/6/2014 aimi ma tist mbee wa maana atatu na aeni athokye nimakomaniie nyumbani ya Nanyuki Social Hall kutunga muvea na kutanania vamwe na kuvoka mboka undu wa wiw’ano museo wa aimi ma Tist na USAID. USAID Kenya yithiitwe yi ya vata na useo kwa aimi ma TIST kutetheesya aimi anini kuvanda miti na kwongela unou na useo wa miunda yoo na kwailya mwikalo na kwithiwa na liu mwianu. USAID niyakwatie mbau tist kwa mbesa ila itumite tist yiungamia mawalany’o mayo na kwithiwa mayaila.Tist niyatungie muvea na yatanwa ni undu uu withiitwe wi museo na wakwalya mawalany’o ma Tist. Mwakani wa 2009 , USAID nimasyokie meeuvya wiw’ano woo na Tist wa kuendeea kuthukama aimi isioni sya uvandi wa miti ya kiene, Kuvanda miti nguumoni, nima ya kusuvia kuthathaa kwa TIST kuvika Mara na Mau, Maiko matheu mate syuki, umanyisyo iulu wamikalo kivathukany’o ya isio kivathukany’o, Utongoi, Uima wa mwii a liu na momanyisyo angi maingi. Mboka ino niyathoketwe ni andu kivathukany’o mevo kati wa angi, Governor Laikipia County H.E. Joshua Irungu, USAID Mission Director Karen Freeman, USAID Kenya Activitity Manager Enock Kanyanya, Nem ma Vannesa Henneke, ambiliilya ma Tist, MCA wa Nanyuki, KFS Officials, NACOFA Officials, County Government officials na angi alamena kianda walany’oni uu. Governor Irungu niwalilikanile aithukuma nthini wa TIST (2005 -2009) na kukusiia wia ula imi methiitwe maithukuma myakani isu. Niwakahtiie Tist muno ti kwa uvandi wa miti w’oka indi ona kwa kumisuvia undu yianite. Niwalilikanile undu mawalany’o ma TIST maseuvite na undu maendee na umune vinya utongoini wa government ya Laikipia. na asya “ Ni kivu muthukumi wa Laikipia county”. Niwakulilye muvea wa kusuvia mititu wa kenya (Kenya Forest Service “KFS”) kwitikila wia wa TIST kwa nthi yitu nikana ivikie kilungu kya 10% ky kuvwikwa ni mititu. Niwaisye walany’o wa Tist
niw’o waile kwa nthi ya Kenya yonthe. “ Tuyaile utania uvandi wa miti. Twaile utania miti ila yianite na iendee na kwiana. Uu niw’o TIST yikaa”. Ms Karen Freeman niwakathiie aimi ma TIST na utongoi woo kwa uthukumi mwailu na wianu na uthathatu ula ukwoneka na miti kuendeea uvandwa na mititu kutungiiwa. Niwaisye kana aimi ma tist mbee wa 55,000 nimavandite miti mbee wa milioni 13 ila ivitukithitwe, na kutwikithya TIST yambee nthi yoonthe kuthianwa na kuvitukithwa ni International Verified Carbon Standard (VCS) na Climate, Community and Biodiversity Alliance (CCBA). Ingi tist niyo yambee nthi yoonthe kunewa sativiketi ya thaavu “Gold” ni Alliance nundu wa kutungiia mititu. Ben Henneke niwakathiie aimi ma TIST nundu wa vitii yoo ila itumite Tist yikala. Niwatungie muvea kwa USAID nundu wa utethyo woo ula utumite mathayu maingi ma aimi ma Tist mavinduka na kwaila. “Mbesa kuma kwa USAID nisyatumie TIST yaila na ithathaa na kuneneva kwi nthi ingi ta Uganda, Tanzania na India... Tist yu no ithukume yiyoka” Ben niwalilikanile semina ya mbee ila yai mwai wakeli 2005 kisioni kya Christ the King, Nanyuki. “Tist KE yambiie na andu 70, yongeleka yavika 700, yaendeea yavika 7,000 na umunthi yina aimi mbee wa 55,000”. Niwatambuie kithito kya aungamii na atongoi ma Tist, atongoi ma ingwatanio(clusters) nundu wa wia museo ula utumite Tist ivika vala ivikite. Kunai na andu kuma kauti 14 ala manai vo ila imwe ni Meru, Tharaka-Nithi, Embu, Kirinyaga, Nyeri, Laikipia, Nakuru, Bomet, Narok na Nyandarua. Kauti ila ingi inookite kana ikatumana andu moke kwona nita Kisii, Nyamira, Machakos na Trans Nzoia. Mboka na kyathi kii nikyathelile kwa andu kutanithw’a na kuete unyanya. Kwai utanu, umanyiani’o, uvoo wa kumanya na kila umwe kukwata vandu kwailya utanu uu. Aimi ma TIST kwithiwa na mboka ya Kutania myaka itano ya maendeeo mena wiw’ano na USAID.
KIKAMBA VERSION 3 M boka ya kutania wiw’ano wa TIST na USAID weethiie matuku 02/06/2014 na muthenya ousu itina wa mboka nivo Kikundi kya ngwatanio ya kanzu (GOCC) yoosie kiveti kimwe na munduume umwe kwa kila GOCC mathi semina ya mithenya ili kuuya Gitoro Conference Centre. Semina ino yoombaniw’e nikana makaneenanisye undu wa kwikala kwa TIST na walany’o wayo. Kati wa maundu ala maneenaniw’e ni vamwe na:- a) Undu wa kwongela uvandi wa miti na nikana yongele ueti wa kuta nzeve itavisaa kwa aimi. b) Kuneenanisya na kulilikany’a vata wa GOCC. c) Kuneenany’a undu wa kuendeesya mbumbano sya ngwatanio (clusters) na kutwaiisya unyuvani. d) Kuneenany’a undu wa kusiia kwengwa kwa miti na ikuthu. Undu wa kwongela uvandi wa miti nikana twongele vaita kuma kwa uta nzeve itavisaa kwa aimi. Lulu wa undu uu ala maivo nimaisye matambya aya nomatetheesye ü Kuthuthia andu malike nthini wa TIST ü Kuseuvya ivuio mbingi. ü Kuvanda miti nguumoni sya mbusi. ü Kuvanda miti ya matuna muno. ü Kusuvia miti ila mivande. ü Kumanyisya aimi undu wa kwosany’a na kumbyany’a mbeu. ü Kuvitukithya miti yonthe. ü Kuvwa vate kuselewa. ü Kumanyisya aimi mathina ma kwenga na kutemanga miti ngulutu. Mawia na kutalika kwa GOCC. Iulu wa undu uu kila umwe niwoosie ivuso ya kulilikanany’a iulu wa wia woo; ü Kumbua na kuaiana mawalany’o ala maseo ü Kuikiithya movundisyo meyiulu ngwatanioni syoo na kuatiia walany’o wa TIST. (TIST values) ü Kuikiithya nzia yi iulu niyatumika kuvitukithya kuatianina na walany’o wa TIST. ü Kusuvia miio ya uthukuma, kumanyisya na kuvitukithya. ü Kuweta vala vena thina na kumatha usungio wa uthina. ü Kuthathasya TIST kwisila ikundini na ngwatanioni ila syivo. ü Kukunikila na kuete usungio vala muthukumi wa kikundi waungamw’a uthukumi. ü Kuaia aimi ala angi umanyi ula matonya kwithiwa matenaw’o na winaw’o. ü Kutuma livoti sya mbumbano sya GOCC na utumiku wa mangotole ma ndembea (transport). Kwandaia manya kana munini wa mutongoi wa kikundi na mwii wa kinandu (co-leader & Accountability person) nimo maile ithiwa nthini wa kikundi kya ngwatanio ya kanzu (GOCC) Kikundi kya ngwatanio ya Kanzu (GOCC) nikyaumisye amwe ala manai na semina ya mithenya ili itina wa mboka ya kutania ngwatanio ya TIST na USAID. KIKAMBA
VERSION 4 Undu wa utwaiisya mbumbano sya ikundi na undu wa kwikia usakuani. Ala maivo nimalilikanile kana nthini wa walany’o museo wa TIST wa kila ngwatanio yeethiwa na wumbano. Nimaisye kana kii kiatiiwe nikinengae kila umwe ivuso ya kuthukuma na kuvinga mbumbanoni. Kilungu kya masaa eli na nusu kwa wumbano wa ngwatanio waile ithiwa ta uu: ü Mboya (ndatika ili). ü Wathi - wa TIST kana wathi ungi (ndatika ili). ü Kwimanyithany’a - aeni, amemba eu (Ndatika itano). ü Kieleelo kya umbano wa muthenya usu (ndatika itano). ü Kumanyiw’a (isaa yimwe) ü Livoti - uvandi wa miti, livoti ya wumbano, livoti ya masavu (ndati ikumi na itano). ü Ndivi ( ndatika miongo ili). ü Kwia walany’o wa kuvitukithya miti (ndatika itano). ü Unyuvani - Kusakua mwii ungi wa kinandu, munini wa mutongoi kutwika mutongoi na ula eivo kutwika memba(nyusu isaa). ü Kwakana (ndatika itano). ü Mboya ya uvinga (ndatika ili). Yila kutena usakuani ngwatanio yenyu yaile umbana masaa eli tu. Undu wa kusiia kutemwa kwa miti vyu. Alamaivo nimamakitw’e ni amwe ma aimi maTIST ala maamuaa kulea kuatiia walany’o wa TIST na Greenhouse gas iulu wa kitumi kya vata kya kwithiwa nitukwenda miti kwa ivinda iasa. TIST ni enengete aimiuthasyo wa kuola, kusea miti yoo nikana makwate ngu na ingi no mateme kilio kya 5% kya miti yoo kila mwaka miti yamina uvikya myaka ikumi na kuendeea. Onakau yila muimi watemanga miti yake yoonthe ni
uumiasya aimi ala angi. Nzeve itavisaa ila yikalaa mitini isu miteme niyaa na kwoou vaita wa kikundi kila eilikite uyioleka na kuselewa. Ingi muimi uyu uamuie kitemanga miti yake niwithiitwe aikwata umanyisyo wa TIST, kuthianwa na kuvitukithw’a na Ithangu ya Mazingira Bora. Uito woothe ula utumiku wake uendaa kwa aimi ala angi. Kuma kwa ukunikili uyu, atongoi ma GOCC nimanookie na itambya yii yila makuie makatate uyithukumithya ngwatanioni syoo nundu wa undu uu wa andu kutemanga miti:- a) Kuneena na aimi ma ngwatanio syoo iulu wa nthina uyu wa kutemanga miti na undu uumiasya mawithyululuko na viasala ino ya nzeve itavisaa. b) Kumanyithya atongoi ma kanzu ino yila undu toyu weethiwa c) Kuneenanisya kwa uliku undu muimi ukaivaa aimi ala angi yila watuma masya viasalani wa uta nzeve itavisaa. Kuma uneenaniani wa utongoi wa kanzu nimaikiithitye aimi nimeumatha undu mekwika iulu wa aimi ala matemanga miti yoo kuikiithya aimi ala angi mainasya. Y ila kwai na umbano wa amwe ala maivo kwondu wa kanzu syoo nikweethiwe na unyuvani wa kususya ivila itatu sya utongoi. Unyuvani uu waina andu matena amwe kanzuni.Ala masakuiwe mathukume mwaka umwe ni - Evalyne Moraa - kisioni ya Nyamira “Uka wone” - 0713 432 055 - Alice Wandeto Kisoni kya Laikipia West - 0716 359 299 - Joseph A. Tesot - Kisoni kya Mara - 0724 468 143 TIST: Utongoi wa amemba/ene kanzu kusakuwa ni amwe ma ikundi sya ngwatanio ya Kanzu (GOCC representatives) KIKAMBA VERSION 5 Y ila uuseuvya maima ma kuvanda nthini wa nima ya ksuvia ndukavivya matialyo ma makusa wamina uketha indi maeke malikane na mutnanga nundu ino ni
nzia imwe ya kunosya na kwingela muthanga mauta. Matialyo/makusa ingi no matumiwe kuseuvya vuu wa yiima. Ingi sisya ndukalekye indo muundani wamina uketha nundu syaya makusa na matilyo asu muthanga witiwa utemuvwike. Maima ma nima ya kusuvia maile kwiswa mbee wa mbua kwambiia na niuseo kwambiia kumesa tene. Kwisa mbua itanambiia niwia muito indi ni useo nundu mbua yambiia nutonya uvanda kwa mituki. Vana vala ukwisa maima maku na uyosa ikanda kana ulii na uyoveea tukuniko kana uyikia makundo na utaaniu wa mukono (70cm). Tambuukya ikanda yaku uasani wa muunda waku na kila vandu ve ikundo kana nguniko nivo ukwikia uvano wa vala ukwisa yiima na nitumaa wisa maima mena utaaniu wianie. Tumia yiembe kuvana vala ukwisa yiima na utaaniu wa maima asu wiithiwa ta 90cm. vala mikao/ misitali na maima ala ukwona mathela muthenya usu. Isa maima asu me ma ovoo. Nimaile ithiwa mena uthathau wa 15cm, uasa wa 35cm na uliku wa 15cm. Maima maliku nimatumaa kiw’u kitwiikana nesa na kutuma mii ya mumea yiana nesa. Yila wi tiali kuvanda ni useo kwikia muthanga munou vaa iulu nikana mumea wume wina vinya. vulany’a vuu na muthanga wa yiulu kana utumia vuu wa yiima. Ethiwa wina vatalisa kana lime wikie yiimani na uyongela muthanga uvwike ta 5cm. Ethiwa wivanda mbemba inda mbemba vandu va masaa 6-7 mbee wa kuvanda. Kii kitumaa imea na mituki na ingi ukethia no syikale. yila uuvanda vanda ngii/mbindi inya (4) ukelanitye yiimani na uivwika na muthanga uvulanitye na vuu utie uliku wa 2.5cm. Mavalu nilasma umoae mbee nikana withie mbeu niyavikiwa ni muthanga nesa. Ethiwa wivanda muvya vanda ngii.mbidi 5-6 mwisoni wa yiima itina wa mbua kua nesa na uivwika na muthanga uvulanitw’e na
utie uliku wa 2.5cm. uliku uyu utiwa niw’o kiw’u kwaua kyumbaniaa vandu va usemba kiendete. Vatailye uu kiw’u kyambua nikisembaa na unou wa muthanga ula mwingi. Ima uthyululukite yiima kaingi. kila mwaka ukeethiiaa ve yiia inini. Ndukakw’e ngoo! Isa maima asu oyu na kwikala tayali kuvanda na ndukethiwa uyisa ingi mwaka ukite nundu asu makeethiwa vo. Ethiwa andu ni eu kwa walany’o uu wa nima, mathuthye matate na kasio kanini na maisianisya nima ya kitene kumana na ngetha mone kivathukany’o. TIST: Nima ya Kusuvia. KIKAMBA VERSION 6 M wikalo na mila ni uthwii wa kuma kumbwani na ni wavata kwa uima wa mawithyululuko. Ingi ni museo kwa kumianisya na uvindu wa nzeve ta yua, mitutu na tusamu tula twanangaa, kana nzeve kusesya. Onakau uvathukanu uu niwavata nowisilye kila mundu nduniani nikwenda kuusuvia uthwii uyu wa mumbo. Onakau mawiko ma mundu ma kila muthenya nimatumite twasya muno kuma mithemba ya miti, syanda, mititu ya tene na uu uetetwe ni meko ma mundu ma kutema miti kwa ivinda itekuvandwa ingi kana kunengwa ivinda ikasyaana. Nitwonaa wasyo uyu kila muthenya. Isilye ni mithemba yiana ata ya nyunyi, miti na nyamu woonaa yila wai munini na usianisya na umunthi wonaa siana ata? Kwi mithemba mingi ya nyamu na syindu kivathukany’o ta milioni kenda ila syoombiwe na yila twasyananga na kuiveta iulu wanthi iyonekaa ingi na niwasyo kwa andu mbilion muonza ila syi nduniani kwoondu wa syana situ na syana syasyo. Aimi ma Tist nimathukumite maetete TIST: Aimi ma TIST kuthukuma kusuvia mila na
uvathukanu wa isio na mikalo. kivathukany’o kusuvia uvathukanu uu wa wumbe. Kila muti twavanda ni uvathukanu tasuvia. Kila muti twavanda nuolaa utumiku wa muti ungi vandu na kusuvia muvai waw’o kwithiwa vo uni, nundu nitutonya utumia muti usu vandu va kuthi na kutemanga mititu. Ingi miti ya kiene nii liu na misyi/ mawikaloma syindu kivathukany’o ta nyamu, tusamu, tususni na mimea kivathukany’o, ingi ila niyavata kwa kunyaiikya mbeu na kwongela unou wa muthanga. Aimi ma TIST nimaaiaa na kumanyisya andi iulu wa undu uu. Aimi nimaendee na ukulw’a makulyo undu wa uvathukanu uu na undu wina ueti kwa isio kivathukanyo. Yila twamanya undu wa miti kivathukany’o na isio syayo na nyamu ila syi isionu isu nitutonya kuete kivathukany’o isioni isu na kwithiwa tutonya usuvia kwa nzia ila yaile. Ekai tuke vamwe na kumayianya iulu wa miti kivathukany’o ila yimeasya isioni situ na tuivanda miti isu kuseuvya na kwailya nthi yonthe kwoondu witu ithyoonthe. Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501 July 2014 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www .tist.org Kipsigis Version Ingortab temikab TIST en kenyisiek mut kigotebi ak usaid. Page 2 Kingobata igorto koba kondoikab (GOCC) tuiyet betusiek o’eng. Page 3 Kondoikab TIST council koleweni kondoikab GOCC. Page 4 Kolse ne mokiboti imbaret. Page 5 Temikab TIST kebosie timwek. Page 6 Inside: USAID Mission Director, Karen Freeman, Laikipia County Governor, H.E Joshua Irungu, Ben Henneke, Clean Air Action Corporation President during TIST-USAID 5 years of successful partnership celebrations held on June 2, 2014 at Nanyuki Social Hall. KIPSIGIS VERSION 2 E n
torigit 2-6-2014 kogimiten biik chesire 300 che tononchin TIST en komosuwet chechang ak toek che kiga kigur koyomechigei nanyuki asi komwa kongoi en kasarta ne kitebi temigab TIST ak usaid. Toretikab usaid en kenya ko kigoyai ne kararan en koyometab gei ak kotoretet temik ak korib biik che kimin ketik en ribetab emet ak konyor omituwokik. Kigotoret TIST ak kotononchi en tesetab tai en tetet, weche anyun TIST kongoi neo mising en toretenyuan, en 2009 kogiinam koletet kotestai kotoret temik en komostab minetab ketikab kipkaa, keminchin ketik igekusiekab oinet, kotestai TIST en mara ak mau, koletab imbarenik, mostinuek che kororonen, konetisietab minetab ketik, kondoinatet, tiulindo, ommituwogik ak konetisiek chechang. Toek chegim igoraton, kou governor nebo laikipia, h.e joshua irugu, usaid mission director, karen freeman, usaid kenya activity, enock kanyanya, ben ak vennesa henneke, tist program founder, nanyuki member of county of assembly, kes official, nacofa official county government official ak alagei che tononchin toretik alak.
Governor irugu ko kitinye kabwatet ye kogoboisie en tist (2005-2009) kotinye kobuwatanoton, kiboiboenchin temikab TIST en minetab ketik ako mising ko en rebetab ketik chesobtos che giyegitun, tinye kabwatetab tolochikab tist che kitoret en kandoinatenyin ko county governor “okiboitiotab lakipia county” kimwochi anyun kondoikab (kfs) konangei eun ak kaboisi ak biikab TIST asi konyor emenyon en ngotutietab 10% nebo emet ne kimoche en ninguni “ mongimoche ke yai igortab minetab ketik, kimoche igortab ketik che sabtos ako che igitu, yoe tist kou niton”. Kiboiboenchi ms karen freeman agobo temikab TIST en kandoinatanyuan ne kitononchi tesetabtai nebo rebetab timwek ak minetab ketik 13m chesesobtos ako cheitot ago kegesuwa, koyai niton konyor tist kotok en nguony komugul kolaak mising en olikab koristo (vcs) ak alliance (ccba) koik anyu netai en boisietab rebetab timwek en nguony kot rebetab timwek en nguony kot konyor “gold”. Kiilos anyun akine ben henneke temikab tist en kigilenyuan bogei kotondonchi tist kowech kongoi en toretetab usiad ne kitoret tist kot koet kosir emotinuek alak kou uganda, tanzania ak india, en nguni kotonochigei TIST koinegen, kiibwa ben tuiyet netai en arawetab oeng 2005 en christ the king, nanyuki “ne gimitten bii 70, 7,000 ak en niguni ketinye 55,000 temik kowech kongoi en kogiletabgei en kondoikab TIST, kiboitikab kilasta che kitononchi TIST kot koyai nemie. Kiyob anyun biik counties 14 en olemiten TIST en inguni, yobu, Meru, Tharaka-Nithi,Embu, Kirinyaga, Nyeri, Lakipia, Nakuru, Bomet, Narok, Nyandarua, Koyok alagei kobwa koger kou Kisii, Nyamira, Machakos ak Tranzoia, kimiten boiboiyet neo betunon. Ingortab temikab TIST en kenyisiek mut kigotebi ak usaid. KIPSIGIS VERSION 3 K ingobata igorto en nanyuki en 2-6-2014, en betunoton koba anyun kondoikab GOCC (mureno ak chebiosa) Gitoro Conference Centre, Meru betusiek o’eng, en toginetab tuiyet ko kimoche kongalalen agobo komonutgietab ketononchi tesetab tist, en ngalalanaton ko kimiten tetutik kou; a) Ketes minetab ketik asi kotesak rabisi kab koristo. b) Kibwotigei boisietab gocc kondoik. c)
Ole kimuchi kelononchi tuiyosiekab kilasta ak lewenisiet. d) Keistoegei tiletab ketik en imbarenik. Ole kimuchi ketestai kemin ketik asi konyor temik rabisiek. Ngalalani kiiti tuiyet kole keboisi asi kotesak ketik; ü Kemwochi biik kobwa TIST. ü Ketoo nasaretisiekab ketik chechang . ü Kemin ketik en imbarenik che choton. ü Kemin ketikab logoek. ü Kerib ketik che kigemin. ü Kinet temik ole kimuchi konyor kesuwek. ü Kiit ketik tugul. ü Konyor temik rabisiek. Boisietab ak tononchinetab GOCC. Boisienyuan kou yeisibu; ü Koger ak kobois ak kilasta. ü Konetisiet ne miten barak en kilasta kosib tolochigab TIST en koitetab ketik. ü Kerib ak ketononchi tugul chebo konetisiet ak koitetab ketik. ü Kiyokto mokutik ak kerib ngotutik. ü Kitich kilasta en chemiten. ü Kinai yon kigiisto kondointetab kilasta. ü Kebchei ngalale ak biikab kilasta. ü Kiyoto wolutik chebo GOCC ak nibanet, en tuiyetab GOCC konyholu komiten rubeiwot ak chemotogo en kilasta inyuan.
Kingobata igorto koba kondoikab (GOCC) tuiyet betusiek o’eng. KIPSIGIS VERSION 4 Ketononchi tuiyetab kilasta ak lewenisiet Kurege tuiyetab kilasta en betu ne miten tuiyet, kotinye chitugul boroindo en ngolalenyin ak kotononchi tuiyet komie Tetet ko saisiek o’eng ak keberiat ü Yatetab tuiyet (2minutes). ü Tiento age tugul (2minutes). ü Noiyet en biik chetoek (5minutes). ü Ngalekab tuiyet (5minutes). ü Konetisiet (1hr). ü Keriboten ngalaletab tuiyet (15min). ü Kelibonchi biik rabisiek (20min). ü Tetatab koitetab ketik (5min). ü Leweletab sirinte ne lelel ne nemchin ne komonto (30min). ü Ketechgei (5min). ü Saetab let (2min). Agot komomiten lewenisiet keboisien saisiek o’eng kitiyo. Keistoengei tiletab ketikab tist Kingalalen tuiyet mising agobo temik chematakorib tolochigab tist ak koyochine ne kiyan korib ketik, tinye chomchinet temik gotil ketik che korigigei (che moite kokwoutik che gimoche) konem temenik gonyor kwenik, ak anyun konyor kurubit 5% en kila kenyi en ketik chegotar kenyisiek taman (10yrs). Angot kochur chito ketik en imbarenyin kongochi kurubit asenet ko monyoru temik igo rabisiek. En keroni kotinye kondoikab GOCC boisiet neibe kwo kaa ak kongolonchin tuiyet ago niton.
a) Kole konu asenet neo mising ak koweche idontab emet ak mungaret. b) Ogemwochi kondoikab (lc) ye kinyoru koimutiet ne uni. c) Ongalalen en tuiyet ole imuchi temindet kolibonchi membaek. Testai ngalalanoton en kondoik asi kogon ngolutiet nebo niton. E n tuiyet ne katesetai ko kilewen biik somok kotononchi kebeberuek kwak, en kasartab kenyit angenge (1yr) Kondoikab TIST council koleweni kondoikab GOCC. Evalyne moraa nyamira – 0713432055 Alice wandato – lakipia west – 0716359299 Joseph tesot – mara region – 0724468143 KIPSIGIS VERSION 5 Ye ichobchinigei kolse ko mat ibel mobek anon saratik chemin imba, bagach kotebi imbar, amun igochin imbaret konyor toltoliet, ak mat iburburen keringolik asi igol en kasarta nenyone mat koba tuga kuangeten En chobetab keringonik kebole kotomo korobon ye robon anyun keminchi keringonik kesuwek Chobchingei ole kibole keringonik cheng rogoet anan ko usit ne goi ak ibiman yoem itochi mugetab kiratiat en usit tugul koborun ole ibole keringet Boisien mogombet en balet lainit kot lainit go 90cm en keringet komi kouni – 15cm wide 35cm long, deep ye kogochobok keringoni inde katontolaikab tuga, ngechirek, nengo asi konyor kesuwek omituowokik en keringet angenge keminchin kesuwek angwan (4) ak mat kinyit keringet ngungunyek, kichobe koigei ta bat En semberet kesemberi keringet en kasarta age tugul en niton keboisien keringonik tuchon en kila kenyit yom agot keringonik chengerin asi iger rurutik Kolse ne mokiboti imbaret. KIPSIGIS VERSION 6 T imwek kogonech
mogornote ak koribok olto ak kenyoru tilindo en ole kimenye kararan niton amun tere tuguk chebitu kou kement, Susurik, anan ko burgeyetab emet, onger timwe amun toreti biik chechang ak kogonech mogornotet Miten walet en nguni ak kasarta negibo sisig chebo tai kou mengenyoru toritik, tiongik kokigoba kochangat mengotosiek, ak mengomiten ketik chechang, chemoginge biik chang, tinye anyun temikab tist boroindo korib timwek, ketage tugul ne kagimin keyome kewegun indondab emet Tinye temikabTIST bcheetab ngomnotet agobo timwek asi kewengun ketik ak tiongik chelegiten, ogeibu konguwot asi kimuch kewal akenyoru mogor notosiekab emet, mising ketikab kipkaa. Temikab TIST kebosie timwek.